مهم ترین عوامل تهدید پلنگ در ایران

از کشور نیجریه پلاکى به دست آمد با تصویر پلنگ که مربوط به قرن ۱۶ یا ۱۷ میلادى است. مردم بنین پلنگ را پادشاه علفزار مى نامیدند و این حیوان را سمبلى از قدرت، زیبایى، هوش و فراست مى دانستند که کسى جز پادشاه حق شکار کردن آن را نداشت. رجوع به نوشته هاى دانشمندان قبل از میلاد مسیح مانند ارسطو و افلاطون به خوبى نشان مى دهد که این گونه زیبا را از زمان هاى بسیار دور مى شناختند.

امروزه مردمان شهرنشین در بسیارى از مناطق به سبب جدایى از طبیعت، این حیوان را در باغ وحش ها و فیلم هاى مستند حیات وحش مى بینند. فاصله میان انسان و حیات وحش، به مردم دور از طبیعت شهرها، آمیزه اى از ترس و تنفر نسبت به آنچه که نمى شناسند، آموخت.

۳ سال قبل وقتى به روستایى به نام کندلوس در منطقه کجور واقع در استان مازندران، سفر کردم در بازدید از تنها موزه آن روستا، مجسمه اى دیدم که روبه روى در ورودى آن قرار داشت. این مجسمه که از تندیس دخترى روستایى و پیکر یک پلنگ ساخته شده بود، به خوبى نمایانگر آشتى میان انسان و حیات وحش بود. افسانه اى زنده و پویا میان مردم روستا روایت مى شد، دوستى میان یک حیوان وحشى و دخترى روستایى در حدود ۱ قرن پیش، به خوبى نشان مى داد که طبیعت وحشى دور از شهر دودآلود و شلوغى که من آن را مى شناختم، مى توانست چهره دیگرى داشته باشد.

با نگاهى به گذشته مى بینیم که ۲ گونه از گربه سانان بزرگ ایران براى همیشه منقرض شده اند، اما گویى انقراض این دو گونه به ما نیاموخت که با طبیعت خود مهربان تر باشیم و اکنون پس از گذشت نیم قرن از آخرین بارى که یکى از زیباترین ببرهاى دنیا، ببر هیرکانى، دیده شد، انقراض سومین گربه سان بزرگ ایران، یوزپلنگ آسیایى، نیز در راه است! بعد از انقراض شیر و ببر مازندران، پلنگ ایران بر مسند پادشاهى گربه سانان ایران نشست با قلمروى که روز به روز محدودتر مى شود.

• عوامل عمده تهدید پلنگ در ایران

تحقیقات خود را با هدف بررسى وضعیت پلنگ در ایران با سفر به منطقه کجور واقع در استان مازندران از تابستان ۸۱ آغاز کردم. در این راستا، ضمن انجام مطالعات و عملیات صحرایى، بررسى گزارشات مناطق تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست، دفاتر مشاهدات روزانه برخى مناطق تحت حفاظت و گزارشات ۲۸ استان ایران در خصوص وضعیت زیستگاه ها و بعضاً نتایج آمارگیرى هاى انجام گرفته از تعداد طعمه پلنگ در مناطق مختلف، فرم هایى تحت عنوان فرم آثار و نمایه هاى پلنگ جهت تکمیل توسط محیط بانان در اختیار اداره کل حفاظت محیط زیست در همه استان ها قرار گرفت. همچنین علاوه بر مصاحبه با محیط بانان مناطق مختلف، عشایر و افراد محلى، کارشناسان سازمان محیط زیست در استان ها، افراد مطلع و علاقه مند، جداول بیومترى براى نمونه هاى مختلف شامل حیوان زنده (بیهوش)، لاشه، نمونه هاى تاکسیدرمى و پوست و نمونه هاى جمجمه تکمیل شد. علاوه براین براى تعیین میزان صحت برخى گزارشات واصله عملیات صحرایى و بازدید از مناطق مختلف صورت گرفت. نتایج حاصل از این تحقیق و بررسى نشان مى دهد که حضور این گونه در ۲۶ استان ایران و همه استان ها غیر از دو استان همدان و بوشهر، قطعى است. عوامل عمده تهدید پلنگ در ۲۵ استان ایران (همه استان ها غیر از استان هاى قم، همدان و بوشهر) به شرح زیر شناسایى شد:

۱- الف- تخریب زیستگاه: تغییر کاربرى زمین و تبدیل اراضى، توسعه کشاورزى، مراکز مسکونى، وجود روستاها داخل مناطق تحت حفاظت، تجزیه و تقطیع زیستگاه، افزایش جمعیت انسانى، توسعه شهرى و روستایى، نزدیکى به مناطق شهرى، ساختمان سازى، توسعه فعالیت هاى انسانى نامتناسب با ظرفیت  منابع زیستگاه، بهره بردارى هاى بى رویه و بهره بردارى هاى صنعتى و خدماتى.

۱- ب- تاسیسات پالایشگاه، پادگان نظامى و مراکز نظامى، تصرف بخش هایى از مناطق توسط نیروى انتظامى، شبکه انتقال نیرو، بهره بردارى از منابع کانسار، استقرار و توسعه صنایع (موارد الف و ب (۸۰%).

۲- جاده کشى، شبکه جاده دسترسى و جاده و راه هاى ارتباطى، توسعه راه ها همچنین توسعه راه هاى روستایى (۳۲%).

۳- شکار غیرمجاز (شکار پلنگ و طعمه آن)، بره گیرى، ازدیاد اسلحه میان مردم، اسلحه غیرمجاز، طعمه مسموم، تله گذارى براى پستانداران، شکار براى تروفه و دریافت جایزه شکار تروفه، کاهش طعمه پلنگ (۷۶%).

۴- کمبود پرسنل حفاظتى، کمبود امکانات، کمبود واحدهاى حفاظتى مناسب، کمبود اعتبارات جهت رفع مشکلات زیستگاه ها مانند مشکلات حاصل از خشکسالى، عدم وجود راه هاى ارتباطى مطمئن (۳۲%).

۵- عدم آشنایى اهالى محلى، عشایر و دامداران کوچنده با فرهنگ زیست محیطى (۳۲%).

۶- چراى بى رویه دام و وجود دام مازاد در مناطق (۷۲%).

۷- زباله هاى نظامى، زباله هاى شهرى اطراف مناطق مورد نظر که مى تواند سبب افزایش سگ هاى شکارى باشد (۱۲%).

۸- خشکسالى و شرایط اقلیمى نامساعد (۸%).

۹- اثرات جنگ ایران و عراق (۸%).

۸۰ درصد از استان هاى مورد بررسى به طور عمده داراى عوامل تهدید گروه اول (۱- الف و ۱- ب) ۷۶ درصد از آنها داراى عوامل تهدید گروه سوم و ۷۲ درصد آنها داراى عوامل تهدید گروه ششم هستند.

لازم به ذکر است که این آمار عوامل عمده تهدید زیست این گونه را از نظر کیفى و میزان اهمیت و تاثیر عامل تهدیدى بررسى نمى کند. بلکه تنها نمایانگر آن است که چند درصد از این ۲۵ استان مورد بررسى، داراى عوامل تهدید گروه اول تا نهم به طور عمده و قابل توجهى هستند. همچنین این نکته نیز شایان توجه است که برخى از این عوامل گونه جانورى پلنگ را به طور مستقیم در معرض خطر قرار مى دهند، برخى دیگر به طور غیرمستقیم و برخى نیز به صورت چندجانبه عمل مى کنند و از چند طریق بر روى زیست این گونه تاثیر منفى مى گذارند. اگرچه پلنگ نسبت به سایر گربه هاى وحشى توزیع گسترده اى دارد و انعطاف پذیرى زیادى در ارتباط با طعمه و زیستگاه از خود نشان مى دهد، بیم آن مى رود که در آینده اى نه چندان دور با کاهش شدید جمعیت آن در ایران مواجه شویم. چنانچه طبق جدیدترین فهرست سرخ IUCN نیز این زیرگونه در خطر انقراض (endangered) معرفى شده است، امروزه نیز از شواهد موجود چنین برمى آید که تعداد پلنگ در برخى مناطق کاهش چشمگیرى داشته است. از جمله استان هایى که به سبب شرایط ویژه خود تعداد پلنگ در آنها بسیار کاهش یافته است مى توان به استان هاى کرمانشاه، کردستان و سیستان و بلوچستان اشاره کرد. همچنین استان گیلان نیز با داشتن جنگل هاى وسیع و زیستگاه هاى مناسب جهت زیست این گونه جانورى به لحاظ سرعت تخریب این زیستگاه ها نیازمند توجه بیشترى نسبت به گذشته است. این مقوله نیازمند بررسى هاى بیشتر در سطح منطقه اى است.