خاورمیانه ی پُرآشوب

سال ۱۳۹۳ به پایان رسید و خاورمیانه یک سال پر آشوب دیگر را پشت سر گذاشت. حتی شاید بتوان این دوره را در زمره پرآشوب ترین سال های تاریخ سیاسی این منطقه به شمار آورد.

برخی رویدادها مانند گسترش دامنه گروه تروریستی داعش در عراق به اندازه ای بر این منطقه تاثیرگذار بود که باید از شکلگیری مرزهای امنیتی تازه در این منطقه سخن گفت؛ مرزهایی که می توانند حوزه ها و موضوع های راهبردی بازیگران دخیل در این منطقه (چه بازیگران منطقه ای و چه بازیگران فرامنطقه ای) را تغییر دهند.

در نگاهی به مهمترین تحولات این سال در خاورمیانه، می توان از چند رویداد پایه ای سخن گفت که پیامدهای آن در سال ۱۳۹۴ نیز دامنگیر این منطقه خواهد بود.

گسترش داعش در عراق، حمله همه جانبه ارتش رژیم صهیونیستی به نوار غزه معروف به «جنگ ۵۱ روزه»، اقدام برخی دولت ها و مجلس های قانونگذاری کشورهای اروپایی در شناسایی دولت مستقل فلسطینی، خیزش نیروهای مردمی یمن با نام «انصارالله» و مرگ «عبدالله بن عبدالعزیز» پادشاه پیشین عربستان و جایگزینی «سلمان بن عبدالعزیز» را می توان مهمترین تحولات خاورمیانه در سال ۱۳۹۳ به شمار آورد.

شمال آفریقا نیز در سال ۱۳۹۳ تحولات ویژه خود را داشت که انتخابات ریاست جمهوری مصر پس از براندازی دولت، برگزاری نخستین انتخابات ریاست جمهوری تونس پس از انقلاب و بی ثباتی ها در لیبی را در بر می گرفت.

در ادامه نگاهی کوتاه به هر یک از این تحولات و پیامدهای منطقه ای آن خواهیم انداخت.

** انتخابات ریاست جمهوری مصر

نخستین رویداد مهم سال ۱۳۹۳ در خاورمیانه، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری مصر در پنجم تا هفتم خردادماه بود که طی آن با وجود تحریم انتخابات از سوی گروه های مهم سیاسی مانند «اخوان المسلمین»، «عبدالفتاح السیسی» فرمانده پیشین ارتش، به ریاست جمهوری رسید.

اهمیت انتخابات مصر در این بود که با روی کار آمدن السیسی، جریان اخوان المسلمین نه فقط در مصر به شدت در فشار قرار گرفت، بلکه محور اخوانی در کل منطقه به عقب رانده شد. در همین راستا، پیوندی میان عربستان، امارات و کویت با مصر شکل گرفت. همزمان با تشدید اختلاف مصر با قطر و در پی رقابت های منطقه ای، عربستان، امارات و بحرین سفرای خود را از قطر فراخواندند و مصر نیز ارتباط سیاسی خود با قطر را قطع کرد.

هر چند در پی تحولات بعدی منطقه و زیر فشارهای عربستان، قطر تا اندازه ای (در ظاهر) سیاست های خود در قبال اخوان المسلمین را تعدیل کرد و همین امر کشورهای یاد شده را دوباره به سوی قطر کشاند اما روی کار آمدن نظامیان در مصر جهان عرب را دچار انشقاق کرد و نزدیکی قطر به ترکیه و افزایش رقابت های آنکارا با قاهره را سبب شد.

البته عربستان در روزهای آخر سال ۱۳۹۳ همچنان در تلاش بود با تشکیل محور سنی، سه کشور قطر، ترکیه و مصر را به یکدیگر نزدیک و از افزایش قدرت منطقه ای ایران جلوگیری کند. تحولات آتی منطقه می تواند پیامدی از این رویکرد باشد.

** دیگر کشورهای شمال آفریقا

برگزاری نخستین انتخابات ریاست جمهوری در تونس پس از انقلاب سال ۱۳۸۹ و افزایش تنش ها و بی ثباتی ها در لیبی را می توان از مهمترین تحولات شمال آفریقا در سال ۱۳۹۳ دانست.

به جرات می توان گفت انقلاب تونس تنها انقلاب عربی بود که انقلابیان توانستند طی آن به بسیاری از خواسته های خود دست یابند و برخلاف دیگر کشورهای درگیر خیزش مردمی پیچ و خم های راه انقلاب را به سلامت طی کنند. برگزاری نخستین انتخابات ریاست جمهوری در دوم آذرماه را می توان مهر تاییدی بر این ادعا دانست.

بیش از پنج میلیون تونسی در دور نخست به ۲۲ نامزد رای دادند و در دور دوم انتخابات «محمد باجی القائد السبسی» نماینده حزب «ندای تونس»، به ریاست جمهوری برگزیده شد. این حزب در انتخابات مجلس نیز بیشترین آرا را از آن خود کرده بود.

برخلاف تونس که راه مسالمت آمیز انتخابات را طی کرد، لیبی درگیر تنش های قومی و فرقه گرایی بود.

از یک سو پس از افزایش حضور القاعده و گروه موسوم به «انصارالشریعه» در شهر «بنغازی» و اعلام خلافت داعش، «خلیفه حفتر» از فرماندهان پیشین ارتش لیبی، مبارزه ای گسترده را علیه این گروه ها آغاز کرد و سرانجام فرماندهی ارتش را بر عهده گرفت.

وجود ۲ دولت و ۲ مجلس در لیبی در «طرابلس» و «طبرق» و چنددستگی میان گروه های قبیله ای- مذهبی، شبه نظامیان و ملی گرایان، به تنش ها دامن زده است. در این میان، شبه نظامیان وابسته به گروه های قومی کنترل برخی مناطق و سکوهای نفتی را در دست گرفته اند.

بنابراین سال ۱۳۹۳ در حالی لیبی با افزایش تنش ها و بی ثباتی ها روبرو بود که تونس با انتخاب مجلس و رییس جمهوری، یک گام بلند در راستای اهداف انقلاب خود برداشت.

** سرزمین اشغالی فلسطین و رژیم صهیونیستی

سال ۱۳۹۳ با دشواری هایی برای رژیم صهیونیستی در پیشبرد سیاست های توسعه طلبانه و تجاوزکارانه در سرزمین اشغالی فلسطین همراه بود. این رژیم طی اقدام هایی مانند جنگ ۵۱ روزه، در دستیابی به اهداف سیاسی-امنیتی و ویرانی توان دفاعی جنبش مقاومت فلسطین ناکام ماند. با وجود بیش از ۲۲۰۰ شهید و دهها هزار زخمی غزه در جنگ ۵۱ روزه، رژیم صهیونیستی نتوانست توان دفاعی گروه های مقاومت فلسطین را در هم بشکند.

پیش از جنگ، رژیم صهیونیستی با واکنش برخی کشورهای اروپایی مانند فرانسه، ایتالیا و اسپانیا در برابر موج تازه شهرک سازی در سرزمین اشغالی روبرو بود که اعلام کرده بودند در صورت تداوم شهرک سازی، از سرمایه گذاری شرکت های خود در مناطق اشغالی جلوگیری خواهند کرد.

پس از حمله همه جانبه رژیم صهیونیستی به نوار غزه، واکنش کشورهای اروپایی به توسعه طلبی های رژیم صهیونیستی شدت یافت. در این ارتباط، دولت ها و مجالس قانونگذاری برخی کشورهای اروپایی از تشکیل دولت مستقل فلسطینی پشتیبانی کردند. پس از سوئد، مجلس های انگلیس، فرانسه، اسپانیا، ایرلند، ایتالیا و… از دولت های خود خواستند دولت مستقل فلسطینی را به رسمیت بشناسند.

پس از بی نتیجه ماندن طرح قطعنامه تشکیلات خودگردان فلسطین برای گفت و گو با رژیم صهیونیستی در شورای امنیت سازمان ملل متحد، درخواست عضویت فلسطین در دیوان بین المللی کیفری و ۱۶ سازمان بین المللی دیگر دوازدهم دی ماه به طور رسمی ارایه شد. سازمان ملل متحد طی ۶ ماه آینده به این درخواست پاسخ می دهد. در صورت عضویت فلسطین در این سازمان ها، آنها همانند یک دولت امکان طرح شکایت از رژیم صهیونیستی در سازمان های بین المللی را خواهند داشت.

بیست و ششم اسفند رژیم صهیونیستی انتخابات کنست را برگزار کرد. دولت تازه در سال آینده با بررسی های شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد درباره جنایات جنگی در سرزمین اشغالی طی سال گذشته میلادی روبرو خواهد بود.

** گسترش داعش

حمله گسترده و غافلگیرانه گروه داعش به شهرهای موصل، تکریت، سامرا و کرکوک و تصرف تمام یا بخش هایی از این شهرها را می توان یکی از مهمترین تحول خاورمیانه نه فقط در سال ۱۳۹۳، بلکه طی سال های گذشته دانست.

همزمان با حمله داعش از سوریه به مناطق سنی نشین عراق، ۲ چالش دیگر در این کشور رخ داده بود؛ اختلاف گروه های سیاسی برای انتخاب نخست وزیر و تلاش دولت خودمختار اقلیم کردستان برای برگزاری همه پرسی استقلال این منطقه از عراق.

با توافق گروه های سیاسی برای انتخاب «حیدرالعبادی» به عنوان نخست وزیر، چالش نخست از میان رفت و با فشارهای داخلی و خارجی بر مقام های دولت خودمختار کردستان برای فعالیت در چارچوب عراق یکپارچه، چالش استقلال طلبی اقلیم کردستان نیز به طور موقت حل شد.

در این میان، داعش به مساله بزرگی برای عراق، منطقه و حتی جهان تبدیل شد. به همین دلیل، مبارزه با پیشروی های این گروه در دستور کار همه گروه های سیاسی عراقی و برخی کشورهای منطقه ای و برون منطقه ای قرار گرفت.

در چنین فضایی، در شهریورماه آمریکا در صدر ائتلافی آشکار شد که تاکنون به طور کجدار و مریز با حملات هوایی به مبارزه با داعش پرداخته است.

مهمترین رویداد در این زمینه، تشکیل نیروهای داوطلب مردمی با عنوان «حشد الشعبی» بود که توانست از پیشروی داعش به سوی بغداد جلوگیری کند و در عملیات های از پیش برنامه ریزی شده مانند آنچه دهم اسفندماه برای آزادسازی شهر تکریت انجام شد، موفقیت هایی به دست آورد. داوطلبان و عشایر عراق از کرد و عرب تا سنی و شیعه اکنون خود را برای رویارویی با تروریست ها در موصل آماده می کنند.

سویه ی دیگر مبارزه با داعش، تقویت موضع «بشار اسد» رییس جمهوری سوریه، بود.

سال ۱۳۹۳ چهارمین سال از آغاز تحولات سوریه بود؛ تحولاتی که با دخالت خارجی به جنگی همه گیر منجر شد و تاکنون دهها هزار کشته، صدها هزار زخمی و میلیون ها آواره به دنبال داشته است. مساله ای که از همان آغاز بسیار بر آن تاکید می شد، برکناری بشار اسد و شکل دهی به ساختار سیاسی تازه با مشارکت گروه های سنی در سوریه بود. به همین دلیل، آمریکا و همپیمانان منطقه ای آن از هیچ تلاشی برای مبارزه با اسد رویگردان نبودند.

برآمدن داعش و اقدام های تروریستی و خشن این گروه همه معادلات را بر هم زد و کار به جایی رسید که بسیاری از تحلیلگران و تصمیم گیران سیاسی در آمریکا به این نتیجه رسیدند که بقای اسد مطلوب تر از بی نظمی و آشوب در سوریه است؛ آشوبی که حاصل آن رشد گروه های تکفیری-تروریستی خواهد بود. مهمترین موضع گیری در این زمینه را نیز «جان کری» وزیر امور خارجه آمریکا، بیست و چهارم اسفندماه در گفت و گو با شبکه تلویزیونی «سی.بی.اس» آمریکا داشت که در آن بر لزوم گفت و گو با اسد اعتراف کرد.

** تحولات یمن

اواخر شهریورماه بی توجهی به خواسته های عمومی و نارضایتی از اقدام های «عبد ربه منصور هادی» رییس جمهوری یمن، به خروش گروه های مردمی با نام انصارالله و حرکت آنان به سوی شهر «صنعا» پایتخت یمن، منجر شد.

پایبند نبودن دولت به تعهدهای خود به گروه های سیاسی برای تدوین قانون اساسی تازه به تنش ها افزود و کناره گیری ناگهانی رییس جمهوری و نخست وزیر به فاصله چند ساعت کشور را با بن بست سیاسی روبرو کرد. در پی این اقدام جنبش انصارالله به انتشار پیش نویس بیانیه قانون اساسی، تشکیل شورای ریاست جمهوری و ایجاد شورای انتقالی اقدام کرد.

با فرار منصور هادی به شهر «عدن» در جنوب کشور، تحولات یمن به دور تازه ای وارد شده و با دخالت کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، احتمال تقسیم یمن به ۲ بخش شمالی و جنوبی شدت یافته است و باید منتظر تشدید تنش ها در این کشور در سال پیش رو باشیم.

** مرگ پادشاه عربستان

آخرین تحول مهم سال ۱۳۹۳ در خاورمیانه، مرگ «عبدالله بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان، در سوم بهمن ماه بود.

فردمحور بودن ساختار سیاسی داخلی عربستان و پیوند تحولات عربستان سعودی با دیگر کشورهای منطقه باعث شد مرگ پادشاه این کشور و روی کار آمدن پادشاه تازه آثار زیادی بر تحولات داخلی این کشور و منطقه داشته باشد.

رویکرد محافظه کارانه «سلمان بن عبدالعزیز» به عنوان جانشین ملک عبدالله، در امور داخلی و نگاه امنیت محور اعضای سیاست خارجی وی در مسائل منطقه ای باعث شده است تحلیلگران از وقوع تغییرهای گسترده در سیاست های داخلی و منطقه ای عربستان سخن بگویند.

انتساب های فوری و بنیادین ملک سلمان در نهادهای کلیدی داخلی و خارجی نشان داد باید منتظر واکنش های تازه ای از سوی عربستان به ویژه در مسائل منطقه ای باشیم. همچنین تلاش این کشور برای تشکیل محور سنی با همکاری کشورهای ترکیه و مصر در برابر محور ایران و تقویت تلاش ها برای کنترل اوضاع ناآرام بحرین و نفوذ بیشتر در یمن همگی از رویکرد امنیت محور ملک سلمان نسبت به مسائل پیش روی منطقه ای نشان دارد. بنابراین به نظر می رسد تحولات تازه ای در حوزه های مورد مناقشه در خاورمیانه در پیش باشد.

** نتیجه گیری

اگر بپذیریم خاورمیانه یک منطقه ژئوپلتیک با ویژگی های یک مجموعه امنیتی منطقه ای است، بنابراین باید از همپیوندی های امنیتی میان کشورهای این منطقه سخن به میان آوریم. به همین دلیل تحولات گفته شده در سال ۱۳۹۳ در شمار رخدادهای تاثیرگذار بر همه منطقه به شمار می رود که آثار آن خاورمیانه را درگیر خود کرده است و در سال ۱۳۹۴ نیز همچنان باید منتظر پیامدهای ادامه دار آنها باشیم.

با توجه به این تحولات و با تکیه بر نگاه امنیتی به خاورمیانه، می توان گفت سال ۱۳۹۳ دگرگونی های بنیادین در خاورمیانه رخ داد؛ به گونه ای که می توان از بر هم خوردن نظم منطقه ای پیشین و شکلگیری ترتیبات تازه سخن گفت.

هر چند هنوز نمی توان ویژگی ها و ابعاد نظم تازه منطقه ای در خاورمیانه را روشن کرد اما همین اندازه می توان گفت که الگوهای رقابت در منطقه تغییر کرده و وزن بازیگری واحدهای غیردولتی به ویژه جنبش های مذهبی- سیاسی و همچنین گروه های ضدسیستمی (تروریستی) افزایش یافته است.

از سوی دیگر، در سایه افزایش قدرت منطقه ای ایران، کشورهای رقیب مانند عربستان و ترکیه به سوی تشدید رقابت با تهران خواهند رفت و بنابراین به احتمال زیاد، به جنگ های نیابتی در منطقه دست خواهند زد. در چنین فضایی، در کشورهای دارای مرزبندی های هویتی (قومی و مذهبی) شکننده و در صورت تضعیف اقتدار مرکزی، باید انتظار شکنندگی بیش از پیش این مرزبندی ها را داشت.

ممکن است به همین دلیل و نیز دخالت های خارجی هر گونه بی ثباتی های درونی کشورها به دیگر مناطق خاورمیانه گسترش یابد. بنابراین می توان انتظار داشت یمن، سوریه، لبنان، عراق و فلسطین و حتی لیبی همچنان درگیر رقابت های کشورهای بزرگ منطقه باشند.

بنابراین به نظر می رسد خاورمیانه در سال ۱۳۹۴ همچنان روند بی ثباتی را طی کند و باید انتظار داشت دخالت های خارجی در این منطقه تشدید شود. البته سویه ی دیگر این وضعیت نیز توافق کشورهای منطقه برای حل بحران های پیش رو است که البته با توجه به وضعیت موجود، این احتمال اندک است.

*از:مهدی جوکار