مناسبات حکومت اقلیم کردستان با آمریکا

حکومت اقلیم کردستان نه تنها بازیگری مؤثر بر معادلات قدرت در عراق، بلکه کنشگری فعال در تحولات سوریه، ترکیه و تا حدودی ایران دانسته می شود. در این میان روابط خارجی پویا و گسترده حکومت اقلیم به ویژه با آمریکا نقش بسزایی در ارتقاء موقعیت حکومت اقلیم طی سال های اخیر داشته است. در این نوشتار برخی از تحولات مهم در عرصه مناسبات کردها و عراق با ایالات متحده و ابعاد پیامدهای آن در داخل عراق و در سطح منطق های مورد کنکاش قرار می گیرد.

کردستان عراق به عنوان گرانیگاه جنبش کردی در خاورمیانه شناخته می شود که در آن، طی بیست و پنج سال گذشته مسئله کرد از حرکتی قومی ضد دیکتاتوری به جنبشی هویت خواه و مؤثر بر تحولات منطق های و برخوردار از قابلیت ایجاد تعاملات در سطح جهانی و بین المللی کردن مطالبات کردها بدل شده است. حکومت اقلیم کردستان نه تنها بازیگری مؤثر بر معادلات قدرت در عراق، بلکه کنشگری فعال در تحولات سوریه، ترکیه و تا حدودی ایران دانسته می شود. در این میان روابط خارجی پویا و گسترده حکومت اقلیم به ویژه با آمریکا نقش بسزایی در ارتقاء موقعیت حکومت اقلیم طی سال های اخیر داشته است. در این نوشتار برخی از تحولات مهم در عرصه مناسبات کردها و عراق با ایالات متحده و ابعاد پیامدهای آن در داخل عراق و در سطح منطق های مورد کنکاش قرار می گیرد.

مقدمه

گسترش کمی و کیفی مناسبات خارجی حکومت اقلیم کردستان عراق، شاخص مهمی برای شناخت و تحلیل موقعیت کنونی کردهای عراق و به عبارتی جنبش هویت خواه کردی در منطقه و تثبیت آن در مرحل های است که اصطلاحاً می توان آن را «بین المللی شدن مسئله کردی» دانست. به باور شماری از تحلیل گران طی دو دهه گذشته، به تدریج، این جنبش با استفاده از فضای مساعد پدید آمده در شمال عراق از مراحل اولیه ای – که عمدتاً در تکاپوی مقابله با دولت های مرکزی به منظور استیفای حقوق و احراز هویت خود و نیز تلاش برای تقویت پیوند کردهای پراکنده در چهار کشور عراق، سوریه، ترکیه و ایران بود – گذر کرده است و هم اینک با تثبیت این دستاوردها می کوشد با بین المللی کردن مسئله کردی به بهره گیری از فضای ایجاد شده در پرتو جهانی شدن و عطف توجه و بهره گیری از رقابت ها و تعارض منافع بازیگران فرامنطقه ای و قدرت های بزرگ بپردازد.

در این میان برهم خوردن ترتیبات امنیت منطقه ای در خاورمیانه، آشوب و بحران های ناشی از مداخلات خارجی از یک سو و وقوع بی ثباتی و انقلاب های موسوم به بهار عربی از سوی دیگر که برهم خوردن نظام یکصد ساله سایکس– پیکو در منطقه را دربرداشته است، شرایط مساعدی را برای کردها به ویژه در شمال عراق فراهم آورده اند. به واقع بیش از ابتکار عمل و ظرفیت درونی کردها، این رقابت دولت های رقیب و اصطکاک منافع قدرت ها- که بعضاً انگیزه و منفعتی از ناحیه قدرت یابی کردها نیز نداشته اند – بوده که فضای مساعد برای قدرت افکنی گروه های کرد با محوریت حکومت اقلیم کردستان را پدید آورده است تا به مثابه یک شبه دولت قد علم کرده و تهدیدات موجود را به فرصت بدل نماید.

آخرین نمونه آن را می توان تبدیل تهدید داعش به فرصتی برای نقش آفرینی منطقه ای توسط کردها دانست. البته نمی بایست فرصت شناسی نخبگان کرد در استفاده بهینه از شرایط پیش آمده و پیش بینی ناشده را نادیده انگاشت که با خلاء قدرت ناشی از رقابت و تخاصم دولت ها را مبنای قوام بخشی به زیست سیاسی خویش قرار داده اند.

شناخت این فرایندها و محیط شناسی عرصه تعاملی کردها، به شرحی که به اختصار و اجمال فراوان گفته شد، می تواند در فهم روابط خارجی حکومت اقلیم کردستان به ویژه با قدرت های بزرگ هم چون ایالات متحده آمریکا مفید باشد. در حال حاضر حکومت اقلیم با استفاده از سکوت و ابهام قانون اساسی عراق فدرال و ضعف حاکمیت سیاسی در بغداد، مناسبات سیاسی مستقلانه ای در پیش گرفته است.

تقریبا همه دولت های مهم آسیایی، اروپایی و آمریکایی دارای روابط رسمی در سطح سفارت با عراق، سرکنسولگری فعالی هم در اربیل، مقر حکومت اقلیم کردستان دایر کرده اند و بعضاً در سلیمانیه هم دارای کنسولگری هستند.

آمریکا، کانادا، انگلیس، فرانسه، کشورهای حوزه اسکاندیناوی، ایتالیا، اسپانیا، کشورهایی از اروپای شرقی مانند روسیه و اوکراین دولت های آسیایی از جمله ژاپن، کره جنوبی، چین و هند، ممالک همسایه مانند جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و سوریه را می توان در این لیست قرار داد.

حتی کشورهای عربی که به طور سنتی مخالف موجودیت کردها و تضعیف حاکمیت دولت مرکزی در بغداد بوده اند، در تغییر رویکردی آشکار، برای مهار دولت شیعی متمایل به ایران، مناسبات گسترده ای با حکومت اقلیم برقرار کرده اند.

پس از قطر، امارات و کویت، عربستان سعودی آخرین دولت عربی بود که سال گذشته همزمان با بازگشایی سفارت خود در بغداد، کنسولگری اربیل را نیز راه اندازی کرد و متعاقبا از مسعود بارزانی، رئیس حکومت اقلیم، استقبالی رسمی در حد یک رئیس دولت به عمل آورد و وعده کمک های مالی هنگفتی به بارزانی داد. البته در میان دولت های منطقه ای، حکومت اقلیم سالهاست که بیشترین حجم مناسبات و بهترین روابط را با ترکیه دارد و به عبارتی این قدرت منطقه ای را به عنوان گرانیگاه سیاست های خود در داخل عراق و محیط پیرامون قرار داده است. در روابط بین المللی، چنانچه خواهد آمد، حکومت اقلیم چنین تعاملی را با ایالات متحده آمریکا مد نظر دارد.

ارزیابی روابط حکومت اقلیم و آمریکا

چنانچه گفته شد حکومت اقلیم کردستان برای تثبیت موقعیت خود در داخل عراق و نیز در محیط پیرامونی، تعامل با ترکیه به عنوان یک قدرت منطقه ای و آمریکا به مثابه یک قدرت جهانی را مبنای روابط خارجی خود قرار داده است. توجه به جایگاه و تلاش برای جلب نظر ایالات متحده در مقام قدرتی پرنفوذ در خاورمیانه از سوی کردهای عراق دست کم نیم قرن سابقه دارد و به دهه ۱۹۶۰ دوران جنگ داخلی با حکومت بعثی و دریافت حمایت از آمریکا با واسطه گری رژیم پادشاهی ایران برمی گردد.

پس از وقفه ای کوتاه در ارتباطات رسمی و علنی، در دهۀ ۱۹۸۰ و به دنبال مداخله نظامی آمریکا در عراق در جریان جنگ اول خلیج فارس (۹۱ – ۱۹۹۰)  که به صدور قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر ایجاد منطقه پرواز ممنوع در شمال مدار ۳۶ درجه و شکل گیری عملی حکومت اقلیم کردی در استان های سلیمانیه، اربیل و دهوک انجامید، این مراودات شکل گسترده تری به خود گرفت.

مقامات واشنگتن علاوه بر حمایت های مالی و ایجاد چتر حمایتی هوایی، در اواخر این دهه نقش مؤثری در رفع اختلافات دو حزب عمده کرد عراقی یعنی حزب دموکرات و اتحادیه میهنی داشتند. پس از تصویب قانون آزادسازی عراق در دوران بیل کلینتون، کارکرد حکومت اقلیم و احزاب کردی برای آمریکا در راستای عملیات نظامی برای آزادسازی عراق ارتقاء یافت.

رهبران کرد در اجلاسیه های هماهنگ سازی گروه های معارض عراقی که با ابتکار آمریکا در واشنگتن، لندن و صلاح الدین در آخرین سال های حکومت صدام حسین تشکیل می شد، حضور فعالی داشتند. البته به دلیل مخالفت ارتش ترکیه با همراهی آنکارا در طرح اشغال عراق در ۲۰۰۳ ، عملاً فعال سازی جبهه زمینی شمالی در مناطق کردنشین برای اشغال عراق با مشارکت نیروهای پیشمرگه کرد منتفی گردید، اما با این حال احزاب مهم کرد به صورت مطمئن ترین متحدان آمریکا در عراق باقی ماندند و محصول این همکاری را با دریافت حمایت های فراوان و تثبیت جایگاه خود در نظام جدید و قانون اساسی فدرال دریافت کردند.

تمایل رهبران کرد عراق برای دائمی سازی پیوندهای راهبردی با آمریکا به حدی بود که پس از اعلام خروج نبردهای نظامی آمریکایی از عراق در سال ۲۰۰۸، مسعود بارزانی و جلال طالبانی طی نامه ای مشترک خطاب به جرج بوش، ضمن انتقاد از این سیاست رهبران کاخ سفید درخواست راه اندازی پایگاه های دائمی نظامی آمریکا در شمال عراق را ارائه دادند.

روابط ممتاز واشنگتن با حکومت اقلیم با وجود اجابت نکردن این درخواست، پس از خروج نیروهای نظامی آمریکایی و در دوران باراک اوباما هم چنان تداوم یافته است. با توجه به تشدید گرایش های ضدآمریکایی در میان بخش عمده ای از نیروهای عرب سنی و بی اعتمادی آمریکا به بخش عمده احزاب و نخبگان شیعی و افزایش واگرایی شیعی– سنی، کردهای عراقی در مقام متحدی قابل اتکاء برای آمریکا و میانجی و توازن بخش میان این دو طایفه عمل نموده اند.

این نقش محوری پس از ظهور داعش در ۲۰۱۴ و شعله ورترین جنگ فرقه ای در عراق بروز و نمود بیشتری به خود گرفته است. کردها با استفاده از آشوب و بی ثباتی موجود توانستند با چراغ سبز آمریکا، تقریباً تمامی اراضی مورد اختلاف و مورد ادعای خود به ویژه کرکوک را به محدوده حکومت اقلیم منضم کنند. پس از حملات سنگین داعش به شمال عراق و آغاز جنگ با کردها در شنگال، جلولا و حومه اربیل در تابستان ۲۰۱۴ و با توجه به آشکارشدن ضعف نیروهای پیشمرگه در مواجهه با این تهدید حیاتی، سیاست آمریکا بر تقویت نظامی و سیاسی هر چه بیشتر حکومت اقلیم کردستان استوار شده است.

در حالی که در تابستان ۲۰۱۴ ایران نخستین حامی و مهمترین کشور در دفع تهدید داعش از کردها در بحبوحه سقوط اربیل بود، اما در چارچوب راهبرد پیش گفته این مراودات سیاسی و نظامی حکومت اقلیم کردستان با آمریکا و متحدانش است که به تدریج گسترش بی سابقه ای می یابد. طی دو سال گذشته ده ها هیئت نظامی و سیاسی بلندپایه آمریکایی و اروپایی به اربیل عزیمت کرده اند و برای نخستین بار دولت های آمریکا، انگلیس، آلمان، فرانسه و ترکیه علاوه بر ارسال محموله های نظامی و تدارکاتی، عهده دار سازماندهی نیروهای پیشمرگه و آموزش نظامی آنها نیز شده اند.

این شکل مناسبات میان آمریکا با حکومت اقلیم همانند گذشته مورد اعتراض جدی دولت مرکزی در بغداد قرار دارد. مقامات بغداد که در سال های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰ در مخالفت با انعقاد قراردادهای نفتی مستقلانه حکومت اقلیم با شرکت های بزرگ نفتی آمریکایی مانند اکسون موبیل تا مرز تهدید به لغو همکاری های نفتی آن کشور پیش رفته بودند، این گونه اقدامات آمریکا و متحدانش به ویژه ترکیه را نه تنها نقض حاکمیت ملی کشورشان می دانند، بلکه معتقدند که این امر روند مبارزه با داعش را نیز دچار اختلال می سازد.

با این حال بعید به نظر می رسد سیاست دوگانه آمریکا در عراق- که ضمن اذعان به حفظ یکپارچگی این کشور و ابراز مخالفت با درخواست استقلال کردستان عراق و برگزاری همه پرسی استقلال خواهی، همچنان روابط جداگانه خود با اربیل را به موازات بغداد پیش می برد – تغییر یابد و حتی روی کارآمدن رئیس جمهور جدید در کاخ سفید (به ویژه اگر هیلاری کلینتون باشد) تحولی اساسی در آن ایجاد کند. به ویژه آنکه برای نخستین بار در ژوئن ۲۰۱۶ و در جریان سفر هیئتی بلندپایه از وزارت دفاع آمریکا به اربیل، قرارداد همکاری های نظامی مشتمل بر تحویل برخی اقلام نظامی، حضور مستشاری و آموزش و سازماندهی نیروهای پیشمرگه میان وزیر نیروهای پیشمرگ حکومت اقلیم و معاون پنتاگون به امضاء رسید.

به این ترتیب همکاری های نظامی غیررسمی گذشته جنبه رسمی تری به خود می گیرند و در قالب سیاست دوگانه پیش گفته، همه ساله بخشی از بودجه نظامی مصوب آمریکا برای مبارزه با داعش به صورت مجزا و خارج از نظارت دولت عراق در اختیار حکومت اقلیم قرار می گیرد. البته حجم کمک های نظامی اختصاص یافته به حکومت اقلیم در سال ۲۰۱۶ از پانصد میلیون دلار فراتر نمی رود، اما در سال های بعد می تواند افزایش یابد. در همین چارچوب، رهبران آمریکایی وعده کمک های بیشتر برای جلب مشارکت کردها جهت حضور مؤثر در عملیات نظامی به منظور آزادسازی موصل را داده اند.

برای آمریکا نقش آفرینی فعال پیشمرگه های کرد در این عملیات اهمیت ویژه ای دارد. آنها تمایل چندانی به مشارکت نیروهای مردمی شیعی و حشدالشعبی، به بهانه تأثیر منفی آن بر دامن زدن به منازعه شیعی– سنی در عراق ندارند. به باور آنها ارتش عراق نیز آمادگی و کفایت کافی برای انجام موفق عملیات را ندارد و عشایر عرب سنی هم از توانمندی و انگیزه چندانی برخوردار نیستند.

برای جبران این کاستی ها، مقامات پنتاگون چشم به توانمند شدن نیروهای پیشمرگه دوخته اند که با وجود ضعف مفرط در عرصه عملیاتی، دست کم در سطح فرماندهی از قابلیت هماهنگی و اعتماد بیشتری برخوردارند. در این صورت این نیروها می توانند به عنوان نیروی زمینی وارد عرصه میدانی شده و با پشتیبانی هوایی آمریکا و متحدانش در ائتلاف علیه تروریسم، عملیات آزادسازی موصل در جبهه شمالی را بیش ببرند.

همچنین پنتاگون و فرماندهی مرکزی آمریکا (سنتکام) برای انجام عملیات ویژه نیز به استفاده از جایگاه هایی که در شمال عراق در مجاورت با موصل قرار دارد، نیازمند هستند. تجربه موفق چندین عملیات ویژه از این محدوده که با همکاری نیروهای کرد در سال های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ علیه برخی رهبران و مواضع داعش انجام شد، در ارتقاء این سطح از تعاملات مؤثر بوده اند.

نتیجه گیری

با وجود آنکه ایالات متحده همچنان فاقد یک استراتژی کلان  اعلام شده درخاورمیانه است، اقدامات این کشور در افزایش تعامل با کردستان عراق و اخیرا کردهای سوریه با سایر طرح ها و سیاست های خاورمیانه ای واشنگتن انطباق و تلازم منطقی دارد. در فرایند بین المللی سازی مسئله کردی، رویکرد جاری آمریکا در رفع نگرانی های متحدان خود (از ترکیه گرفته تا دولت های عربی) از ناحیه قدرت یابی کردها بسیار مؤثر افتاده و این کشورها را از مخالفان عملی حکومت اقلیم به حامیان آن تبدیل کرده است.

در پرتو این سیاست، مسئله کرد به عرصه رقابتی جدید و به هم مشغول شدن دولت های منطقه بدل گردیده که در آن دولت های عراق و ایران در یک سو و ترکیه، عربستان، امارات و قطر در سویی دیگر قرار دارند. پیامد این رقابت ها در مسئله بین المللی شدن کردی – که در آن همچنان کردستان عراق نقش محوری دارد – امکان مداخله در مناطق کردنشین ترکیه، سوریه و ایران را برای آمریکا و متحدانش فراهم می آورد.

به این ترتیب کردها هم می توانند در چارچوب راهبرد کلان خاورمیانه ای آمریکا مبنی بر موازنه و مهار دولت های منطقه مورد استفاده قرار گیرند.

در این چارچوب، آمریکا به عنوان داعیه دار حفظ نظم جهانی از یک سو به حفظ یکپارچگی سرزمین و اصل حق حاکمیت ملی عراق تأکید می ورزد و از سوی دیگر به صورت دوفاکتو با حکومت اقلیم به مثابه دولتی مستقل، تعامل برقرار می کند، به گونه ای که در محل ملاقات های مسعود بارزانی با رؤسای جمهور آمریکا، پرچم کردستان عراق به صورت نمادی از روابط ممتاز به چشم می خورد.

در این میان رهبران کرد عراق به ویژه جناح مسلط حزب دموکرات به صورت تاکتیکی از فرصت های موجود در جهت ارتقاء موقعیت خود بهره برداری کرده اند، اما تجارب تاریخی و تحلیل وضعیت موجود مبتنی بر موازنه قوا و امکان نقش آفرینی بازیگران متعدد نشان می دهند که همواره پیشران ها و عناصر شگفتی ساز در راه هستند.

بدیهی است که ایجاد ترتیبات جدید امنیتی بدون جلب مشارکت و همراهی قدرت های منطقه ای و رفع دغدغه های امنیتی آنها، از ثبات و دیرپایی لازم و کافی برخوردار نخواهند بود و به این ترتیب تعاملات کردها و آمریکا را تحت الشعاع و تحت تأثیر قرار می دهد.

از: دکتر جعفر حق پناه، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی

منبع: دیده بان امینیت ملی، شماره ۵۳، شهریور ۹۵