لغو کاپیتولاسیون؛ نماد استقلال ایران

واژه ی کاپیتولاسیون از کلمه ی لاتین Capitulare و از لغت ایتالیایی Capitulazion گرفته شده و به معنی بستن عهدنامه و قرارداد است.

کاپیتولاسیون در حقوق بین الملل به معنای هر گونه موافقت نامه ای است که حق قضاوت کنسولی و حقوق برون مرزی را به کشور دیگری در قلمرو حاکمیت ملی کشور میزبان می دهد تا آن دولت از قوانین قضایی خویش برای شهروندان ساکن خود در کشور دیگر استفاده کند.

نخستین پیمان قضاوت کنسولی، درباره ی موقعیت و وضعیت شهروندان خارجی در ۲۰ مارس ۱۶۰۴ میلادی، میان احمد اول سلطان عثمانی و هنری چهارم پادشاه فرانسه بسته شد. این قرارداد دارای چند فصل بود که در زبان لاتین، کاپیتول نام گرفت. این پیمان نامه به دلیل آن برقرار شد که سلطان عثمانی علاقه نداشت، دخالتی در قضاوت بر بازرگانان اروپایی داشته باشد.

شکل گیری چنین قراردادهایی به دلیل تفاوت قانون در کشورهای اروپایی و دولت های اسلامی بود، زیرا در کشورهای اسلامی، قوانین بر پایه ی دین اسلام شکل می گرفت و در کشورهای اروپایی قانون به وسیله ی مردم، مجلس و پادشاهان آن کشور مشخص می شد.

**کاپیتولاسیون در ایران

قانون و مقررات کاپیتولاسیون از دوره ی صفویه به شکل نانوشته درباره ی شهروندان اروپایی رعایت می شد، اما به صورت قانون از دوره ی قاجار و از زمان جنگ های ایران و روسیه به اجرا درآمد. این مقررات برای نخستین بار در ۲۰ بهمن ۱۲۰۶ هجری خورشیدی به دنبال عهدنامه ی ترکمانچای از طرف دولت تزاری روسیه بر ایران تحمیل و سرآغاز برقراری کاپیتولاسیون در کشور شد.

**تصویب قانون کاپیتولاسیون

لایحه ی مصونیت مستشاران و شهروندان آمریکا در ۱۳ مهر ۱۳۴۲هجری خورشیدی به هنگام نخست وزیری اسدالله علم، در کابینه ی او علیه حاکمیت ملت ایران به تصویب رسید و مجلس سنا در مرداد ۱۳۴۳ آن را تایید کرد و در ۲۱ مهرماه همان سال در مجلس شورای ملی مورد تصویب نمایندگان قرار گرفت.

**امام خمینی و مبارزه علیه کاپیتولاسیون

امام خمینی با تصویب این لایحه در چهارم آبان ۱۳۴۳ هجری خورشیدی قانون کاپیتولاسیون را به شدت مورد انتقاد قرار داد و در حضور جمع گسترده ای از روحانیون و مردم قم از این قانون به عنوان «سند بردگی ملت ایران» یاد کرد و فرمود:«… عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند.» امام خمینی یک هفته پس از این سخنرانی بازداشت و به ترکیه تبعید شد.

اما مبارزه های ملت ایران در برابر تصویب لایحه حق کنسولگری ادامه داشت تا آنجا که در یکم بهمن همان سال حسنعلی منصور نخست وزیری که تصویب کاپیتولاسیون و تبعید امام در دولت وی صورت گرفته بود، به وسیله ی محمد بخارایی از اعضای هیات های موتلفه اسلامی کشته و این چنین مخالفت با قانون کاپیتولاسیون به یکی از محورهای اصلی مبارزه ی مردم تبدیل شد.

همواره در دوره ی مبارزه با این قانون مراجع، عالمان، واعظان، دانشگاهیان و گروه های سیاسی در کنار یکدیگر، لغو آن را که خلاف قواعد دینی و مخالف با حاکمیت ملت ایران بود، خواستار شدند.

** لغو کاپیتولاسیون

سرانجام پس از سال ها مبارزه در برابر قانون کاپیتولاسیون، تلاش و کوشش مردمان این دیار با پیروزی انقلاب اسلامی ایران به بار نشست و در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۸ هجری خورشیدی بر پایه مصوبه ی شورای انقلاب این قانون به صورت رسمی و برای همیشه لغو شد و به تاریخ پیوست.

وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در بیانیه ی لغو قانون کاپیتولاسیون اعلام کرد: به پیشنهاد هیات وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی، قانون مصوب ۲۱ مهر ۱۳۴۳ هجری خورشیدی درباره ی اجازه ی استفاده ی مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت ها و معافیت های قرارداد وین (کاپیتولاسیون) از ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۸ هجری خورشیدی لغو شد.