مدیریت بحران و بایسته های تحول در نگرش و کارکردهای آن

امروز و روزهای گذشته ریه های تهران آلوده ترین هوای سال را نفس می کشد و نوعی بحران زیست محیطی را از سر می گذراند؛ بحرانی که نگرانی های بسیاری را برانگیخته و چاره جویی برای رفع بحران آلودگی هوا را ضروری تر از همیشه ساخته است. بسیاری برای رفع این بحران، باد و باران را انتظار می کشند که خود به واسطه ضعف در مدیریت بحران می توانند برای شهروندان دردسرساز شود.
همین چند روز پیش یعنی میانه های ماه جاری بود که بارش شدید باران و تگرگ در پایتخت و برخی دیگر از شهرها خسارت ها و چالش هایی به دنبال آورد. پس از این بارش، بسیاری از معابر و گذرگاه های شهر تهران دچار آبگرفتگی شد. برخی خطوط مترو برای ساعتی از کار افتاد. ترافیک سنگین کمر بزرگراه ها و خیابان های تهران را خم کرد. خطوط تلفن برخی مناطق تهران قطع و همزمان زنی در خیابان پاسداران تهران مفقود شد.
در شهری چون خرم آباد یک دختر دانشجو در سیل جان سپرد و چند خودرو در یکی از زیرگذرهای این شهر در آب غوطه ور شد. نکته قابل تامل این که همه این حوادث در پی یک بارش چند دقیقه ای رخ داد. به باور برخی، اطلاع رسانی به موقع و ورود زودهنگام دستگاه های مسوول و همچنین اقدام مناسب ستاد مدیریت بحران در هر استان، امکان پیشگیری از وقوع بسیاری از این حوادث را میسر می ساخت.
اگرچه بحران رویدادی است که گاه ناگهانی رخ می دهد اما در کنار این ویژگی ناگهانی بودن، مفهوم مدیریت بحران شکل گرفته تا به میزان ممکن از آسیب های بحران بکاهد. در این پیوند، فرآیند برنامه ریزی و اقدام دستگاه های اجرایی کشور و نهادهای شهری برای مدیریت بحران شامل چهار بخش اساسی پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی است. با این توضیح به نظر می رسد، مدیریت بحران در کشور ما از همان مراحل نخست یعنی پیشگیری و سپس آمادگی، با چالش های جدی روبرو است.
وضعیت اقلیمی ایران باعث شده تا هر یک از استان های کشور با بحران های گوناگونی چون سیل، زلزله، طوفان، بهمن، طوفان شن، خشکسالی، کم آبی، سیلاب و … روبرو باشند. در برابر، ستادهای مدیریت بحرانِ استان ها در جریان وقوع بلایای طبیعی و حتی غیرطبیعی عملکرد نه چندان مطلوبی را به نمایش گذاشته اند.
در این پیوند، طراحی فضای شهری مناسبت با نوع اقلیم، جغرافیا و جمعیت، تقویت زیرساخت ها، تجهیز امکانات، هماهنگی میان دستگاه های مربوط چون شهرداری، پلیس راهنمایی و رانندگی، اورژانس و بیمارستان ها، سازمان هواشناسی و … همگی، از اصلی ترین نیازهای مدیریت بحران محسوب می شود.
همچنین، ایجاد مراکز امدادی و پزشکی متناسب با جمعیت، ساخت فضاهای تخلیه و اسکان آسیب دیدگان، تعیین خطوط ویژه و راه های اضطراری برای افزایش سرعت در امدادرسانی و تامین آب و مواد غذایی در مناطق صدمه دیده از مهمترین اقدام های زیرساختی برای مدیریت بحران است.
در نظرگرفتن ویژگی های جغرافیای بحران از جمله شرایط آب و هوایی در این زمینه اهمیت می یابد. برای نمونه در شهرهایی که بارش باران و برف ویژگی اقلیمی غالب منطقه است، ساخت سیل بند، طراحی جوی های آبِ حفاظت شده و کاشت پوشش گیاهی در مناطق پرشیب و پرخطر ضروری است.
آنچه مشخص است اینکه تجهیز امکانات و در اختیار داشتن بودجه کافی و همچنین هماهنگی میان دستگاه های مسوول پیش نیاز اساسی مدیریت بحران است. با توجه تنگناهایی که پیش روی دولت برای تخصیص بودجه به ستادهای مدیریت بحران وجود دارد نقش نهادهای شهری برای حفاظت از امنیت شهروندان اهمیت می یابد. همچنین، نیاز به برخی چارچوب های قانونی وجود دارد تا نقش و وظایف دستگاه های مسوول و فرایند هماهنگی آن ها را تسهیل سازد. همچنان که اشاره شد هشدار و اطلاع رسانی سازمان های پیش بینی کننده بحران مانند سازمان هواشناسی نیز نقش مهمی در پیشگیری یا کاهش آسیب های ناشی از وقوع بحران دارد.
ایران در وقوع بحران ها و بلایای طبیعی چون سیل و زلزله کم تجربه نیست. از این رو، بی توجهی به تجربه های پیشین در وضعیت مدیریت این بحران ها، یکی از کاستی های عمده در این حوزه است. همچنین، نگاهی به عملکرد سایر کشورها مانند ژاپن یا هند در مهار بحران هایی چون زلزله، سونامی و سیل دوخته تجربی مناسبی را در اختیار ایران قرار خواهد داد.
پایان سخن اینکه وضعیت نامناسب و چالش های مدیریت بحران در کشور برای بار نخست نیست که مطرح می شود و پس از وقوع هر یک از بلایای طبیعی و غیرطبیعی، این مساله برجستگی می یابد اما در کوران تحولات تازه کمرنگتر می شود. با این حال، برای جلوگیری از خسارت ها و مصائب جبران ناپذیر بحران های پیش رو که چه بسا می تواند بسیار سهمگین تر باشد، نیاز به تحول در مفهوم، نگرش و کارکرد مدیریت بحران در کشور روز به روز ضرورتی بیشتر می یابد.

ایرنا