یوزپلنگ ایرانی، سرمایه ای ملی

نهم شهریور روز جهانی یوزپلنگ آسیایی نامگذاری شده و این درشرایطی است که جمعیت این گربه سان در عرصه های طبیعی ایران بین ۵۰ تا ۷۰ قلاده تخمین زده شده و با وجود اهمیت آن در چرخه تنوع زیستی در معرض انقراض است.

استان مرکزی با بیش از ۱۲و نیم درصد مساحت تحت حفاظت زیستی، در گذشته یوزپلنگ را در چرخه تنوع زیستی خود داشته اما بیش از نیم قرن است که این جانور دیگر در زیستگاه های طبیعی این خطه مشاهده نشده است.

هفتاد قله استان مرکزی در حدفاصل اراک، خمین و اصفهان از زیستگاههای یوزپلنگ آسیایی بوده و به گفته محیط بانان کهنسال استان مرکزی آثار حیاتی این گربه سان گوشتخوار تا ۳۵ سال گذشته نیز به صورت محدود و با آثاری از رد پا قابل رویت بوده است.

در بررسی سنگ نگاره های تیمره خمین آثار نقوشی از یوزپلنگ آسیایی به یادگار است که نشانگر وفور جمعیتی این گربه سان در نواحی مرکزی و غربی ایران بوده است.

یوزپلنگ جانوری مهره دار و پستاندار از راسته گوشتخواران و خانواده گربه سانان است که فراوانی جمعیت جهانی آن بیشتر در آفریقا، آسیای مرکزی و شبه قاره هند بوده و در منطقه آسیا تنها کشور ایران است که از دیرباز به دلیل شرایط جغرافیایی و وفور طعمه های غذایی خاستگاه نوع ارزَشمندی از این جانور با عنوان یوز ایرانی است.

این گربه سان دارای بدنی کشیده به رنگ نخودی یا خاکستری مایل به زرد است که سطح بدن آن با خالهای ریز و درشت تیره پوشیده شده و طرح خالهای بدن هر یوزپلنگ با دیگری متفاوت است.

تفاوت بارز فیزیکی یوزپلنگ ایرانی با سایر پوزپلنگ ها، رشته مویی در راستای طولی پشت بدن جانور است.

ویژگی مهم این جانور شکارچی توان حرکتی بالا و تیزبینی آن است بطوری که یوزپلنگ قادر است ۱۰ کیلومتر در ساعت بدود و در عرض سه دقیقه با شتابی که می گیرد بیش از ۹۶ کیلومتر در ساعت جابه جایی داشته باشد.

طعمه این گربه سان اغلب آهو و خرگوش است و به طور کلی جانواران متوسط تا وزن ۴۰ کیلوگرم را شکار می کند و حضور آن در زیستگاهها عاملی برای حذف جمعیت بیمار و پیر جوندگان و پستانداران و کنترل جمعیت گونه های مزاحم است.

ایران در گذشته نه چندان دور میزبان ۱۰ گونه مهم گربه سانان شامل ببر مازندرانی، شیر ایرانی، گربه وحشی، پلنگ، گربه جنگلی، یوزپلنگ، گربه شنی، گربه پالاس ، سیاه گوش و کاراکال را در زیستگاههای حیات وحش بوده که در کمتر از یکصد سال اخیر دو گونه مهم ببر مازندانی در شمال ایران و شیر ایرانی در جلگه های خوزستان منقرض شده است.

اینک هشت گربه سان دیگر در استانهای کشور بر حسب شرایط زیستگاهی وجود دارند که شاخص ترین آنها یوزپلنگ آسیایی و پلنگ ایرانی است.

در منطقه هفتاد قله استان مرکزی در سال ۹۱ یک قلاده پلنگ ایرانی به ثبت رسید اما با وجود تحقیقات گسترده و پیشینه حیات پوزپلنگ در این خطه هنوز آثاری از وجود آن قطعی نیست.

از عوامل مهمی که باعث تهدید جمعیت این گربه سانان می شود می توان به توسعه نامتوازن و تخریب زیستگاهی، ایجاد جاده ها و تکه شدن زیستگاهها، گسترش فعالیتهای معدن کاوی، کشاورزی و دامپروری ، تصادف با خودرو و شکار برای پوست و صید توله ها نام برد.

استان مرکزی از دیرباز یکی از کریدورهای اصلی طبیعی حیات وحش به ویژه آهوها بوده که در ایام سال جمعیت زیادی از این حیوانات از طریق زیستگاهها بین استانهای اصفهان، مرکزی ، لرستان و همدان جابه جا می شدند.

در نیم قرن اخیر با روند توسعه پرشتاب در بسیاری از مسیرهای این کریدور جاده و تاسیسات ایجاد شده و این جانور به عنوان غذای اصلی پلنگ و پوزپلنگ کمتر در مسیر تردد بین استانی حضور دارد و کاهش محسوس جمعیتی دارد.

یکی از عوامل مرگ و تلفات پوزپلنگ در تمامی دنیا تصادف است که در کشورهای پیشرفته با اختراع و نصب سیستم فراصوت بر روی خودروها شرایطی ایجاد کرده اند که حیات وحش از ۳۰ تا ۴۰ کیلومتری متوجه حضور انسانی شده و از محوطه خطر می گریزد.

این مهم هنوز در ایران برای حفط حیات وحش محقق نشده، ضمن آنکه در بسیاری از کشورها حامیان محیط زیست همگام با تصمیم سازان ایجاد زیرگذرهای تردد حیوانات را برای کاهش تلفات جاده ای دنبال می کنند و این راهبرد نیز در کشور ما نیازمند فرهنگ سازی است.

استان مرکزی اینک در زیستگاه هفتاد قله شاهد گربه سان پلنگ، زیستگاه زرندیه سیاه گوش، در خمین گربه پالاس و در اغلب کانونهای زیستگاهی استان میزبان گربه کاراکال است که حفظ و احیای این گونه های ارزشمند نیازمند توجه جدی به چرخه تنوع زیستی و مدیریت موثر حفظ کریدورهای حیات وحش است.

براساس گزارش های رسمی آثاری از پوزپلنگ ایرانی در زیستگاه موته در مرز استان اصفهان با مرکزی نیز مشاهده شده که با توجه به همجواری این زیستگاه با هفتادقله اراک می طلبد تدابیر ویژه ای در مناسب سازی محیطی و پذیرش احتمالی یوزپلنگ مهیا شود.

پیش بینی سلسله اقدامات خاص اجرایی در حفاظت از گربه سانان ایران و پیشگیری از تلفات حتی یک قلاده از آنها از موضوعاتی است که باید در اولویت مدیریت محیط طبیعی کشور قرار گیرد.

استان مرکزی با ۳۳۵ گونه جانوری شامل ۵۳ گونه پستاندار ، ۲۰۵ گونه پرنده، ۵۴ گونه خزنده، ۴۰ گونه دوزیست، ۱۹ گونه ماهی و هزار و ۳۳۶ گونه گیاهی رتبه سوم تنوع زیستی کشور را به خود اختصاص داده است.