راز معماری آثار جاودانه، از خانه تا زیارتگاه

تهران – جارپرس – معمارانی که می خواهند آثاری جاودان، متنوع و متعالی خلق کنند، از آرکی تایپ ها بهره می گیرند. این نکته حائز اهمیت است که که نالگوها همگی دارای یک محتوای اصلی و ریشه مشترکند و همین باعث ارتباط عمیق با همه انسان ها می شود و نیز به همین دلیل پایداری و مانایی را با خود به همراه دارند.

در واقع یونگ ناخودآگاه جمعی را جزء میراث مشترک همه انسان ها می دانست؛ میراث مشترکی که در باطن و ضمیر ناخودآگاه همه انسان ها وجود دارد. با بیان مفهوم آرکی تایپ، معماران نیز بر آن شدند تا از این مفهوم در معماری و طراحی های خود استفاده کنند.

یعنی معماران باید سعی می کردند تا از این که نالگوها استفاده کنند و به یک معماری جهانی دست یابند. به طور خلاصه معماران باید سعی می کردند سلیقه مشترک انسان ها را پیدا کنند و براساس آن طراحی خود را انجام دهند.

اگر معمار بتواند در طرح خود از این جوهره (سلیقه مشترک جهانی) استفاده درست کند، اثر او دیگر از بین نخواهد رفت و اثری جاودانه خلق کرده است و اثرش متعلق به یک سرزمین نیست و جغرافیای خاصی ندارد. معماری آرکی تایپی فرامنطقه ای و سبکی جهانی است. با بررسی تاریخ متوجه می شویم که سبک ها زمان مند هستند، ولی آرکی تایپ ها متعلق به کل تاریخ و همه بشر است.

در مقابل ما هر روز شاهد ساخته شدن ساختمان هایی هستیم که به دلیل عدم توجه طراح به مفاهیم ذکر شده، آن ساختمان بعد از مدتی به دست فراموشی سپرده و حتی تخریب می شود. با معماری براساس سلیقه شخصی و عدم توجه به که نالگوها و سلایق مردم و همچنین بدون در نظر گرفتن مفاهیم بنیادی و اساسی جهان، اثری خلق می شود که براساس شواهد تاریخی محکوم به نابودی است.

به همین دلایل معمارانی که می خواهند آثاری جاودان، متنوع و متعالی خلق کنند، از آرکی تایپ ها بهره می گیرند. این نکته حائز اهمیت است که که نالگوها همگی دارای یک محتوای اصلی و ریشه مشترکند و همین باعث ارتباط عمیق با همه انسان ها می شود و نیز به همین دلیل پایداری و مانایی را با خود به همراه دارند.

فرم های آرکی تایپی اساسا از نظر سازه ای پایدار هستند، اما پایداری سازه ای تنها دلیل ماندگاری آن ها نیست، بلکه معانی، ارزش و تقدس آ نها سبب ماندگاری شان می شود. فرم های آرکی تایپی، فرم هایی هندسی نیستند، بلکه به علت ماهیت غیرهندسی فرم های طبیعی و محیط پیرامون انسان به ارگانیک بودن و سیالیت متمایلند.

برای طراحی این گونه آثار، معمار باید از دنیایی که درون آن است خارج شود و از چارچوب های دنیای امروزی گذر کند و سفری به میلیون ها سال پیش داشته باشد و آنچه را که برای تمام اعصار اهمیت داشته، کشف کند و در طرحش به کار گیرد. به بیان دیگر فضای آرکی تایپی، آیین های است از درون انسان و فضایی است برای یافتن گمشده تاریخی هر انسان.

برای استفاده از آرکی تایپ ها معماران دو روش را پیش رو دارند؛ اولین روش آن، روش نمونه همسان است که طراح از آرکی تایپ ها با تغییرات اندک در جزئیات و حفظ اصالت و عدم تغییر در کلیات استفاده می کند. شیوه دوم را تولدی دیگر می نامند که در آن طراح با حفظ ماهیت آرکی تایپ، تغییرات و تنوع زیادی را ایجاد می کند. در این روش خلاقیت هنرمند اهمیت زیادی در نتیجه کار دارد. آرکی تایپ ها انواع مختلفی دارند. به عنوان مثال می توان به آرکی تایپ گذر قدسی، آرکی تایپ پرواز، آرکی تایپ ماندالا و آرکی تایپ کوه کیهانی اشاره کرد.

آرکی تایپ گذر قدسی بیانگر ارتباط این جهان و جهان دیگر است؛ انسان موجودی است در مرحله گذار و در حال رشد و تکامل. انسان در طول دوران زندگی مراحلی را می گذراند که آرکی تایپ گذر قدسی به همین مراحل اشاره دارد. اگر در طرحی معمار و هنرمند بتواند سلسله مراتب را درست رعایت کند و این مراحل گذار را نشان دهد، می توان گفت هنرمند طراح در اثرش موفق بوده است.

از علایم گذر قدسی در آثار می توان به پله، درگاه، هشتی و… اشاره کرد که باید هرکدام در جایگاه درست و به موقع استفاده شود یا در آرکی تایپ ماندالا (به زبان سانسکریت به معنای دایره) اشاره به جهان هستی و وحدت بعد از آشفتگی دارد و به بیانی دیگر نشان دهنده تراکم ذراتی است که در اطراف هسته به هم نزدیک می شوند و در نهایت به وحدت می رسند.

تمام گنبدها و چهارطاقی ها از چنین ویژگی برخوردارند. سقف گنبد شیخ لط فالله از این ویژگی بهترین بهره را برده؛ استاد محمدرضا اصفهانی شاهکاری خلق کرده که از جذا بترین گنبدهای جهان است. شروع گنبد و حرکت به سمت بالا و رسیدن به نقطه اوج گنبد، همه در راستای نشان دادن رسیدن به وحدت و یکی شدن در قسمت نوک گنبد است. البته هنر استاد اصفهانی در زیر گنبد نیز نمایان است؛ آنجایی که پر طاووس را به صورت الگوریتم تا مرکز گنبد چنان پیش می برد که در مرکز به خود طاووس ختم می شود یا سقف خانه بروجردی ها در کاشان که یادآور کائنات و آن وحدتی است که بعد از پراکندگی ایجاد شده است.

بر همین اساس خانه خدا بزر گترین و پویاترین ماندالای جهان است. مسجد الحرام در اطراف و در مرکز خانه خدا قرار دارد و حجاج چنان طواف می کنند که چرخش کائنات و رسیدن به مرکز هستی را به خاطر هر بیننده متبادر می کنند. چهارباغ ایرانی نیز از دیگر که نالگوهاست که هر بیننده ای با ورود به آن مدهوش می شود. چهارباغ ایرانی نشان از کیهان و جهان دارد و آرکی تایپ چلیپا را در خود به خوبی نمایش می دهد. الگوی چهارباغ ایرانی در دوران کهن، تمثیلی از کیهان و در دوران بعد از اسلام، تمثیلی از باغ بهشت قرآنی و در دنیای عارفانه، تمثیلی از وجه باطنی خلقت است.

یکی از مهم ترین ویژگی های آرکی تایپ ها قابلیت ترکیب آ نها با یکدیگر است. اساسا آرکی تایپ ها در بیان هدف باید با هم ترکیب شوند تا راه حلی روشن و قاطع را برای اتصال به ماوراء و شناخت مسیر جاودانگی ارائه دهند. به عنوان مثال زیگورات چغازنبیل تابع الگوهای گذر قدسی، ماندالا و کوه کیهانی است و از ترکیب بی نظیر این آرکی تایپ ها در کنار هم اثری خلق شده که بعد از هزاران سال هنوز آدمی را به بهت و حیرت فرو می برد و چنان جذابیتی دارد که با دیدن هرباره آن دید تازه ای فراروی بازدیدکننده می گشاید.

از: سید شهاب میرفتاح

منبع: اقتصاد دانش بنیان، شماره ۱۲، آذر ۹۵