خیام؛ حکیم و ریاضیدانی مبتکر در گستره تمدن اسلامی

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در سال های پایانی سده چنجم هجری قمری در نیشابور دیده به جهان گشود. بعدها در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله «امام موفق نیشابوری» علوم مختلفی را فرا گرفت و اینگونه در فلسفه و ریاضی تبحر یافت.

این حکیم به قصد سمرقند، نیشابور را ترک کرد و در آنجا با پشتیبانی «ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد» قاضی القضات سمرقند اثر برجسته خود را در جبر تألیف کرد. سپس به اصفهان رفته و با حمایت «ملک شاه سلجوقی» و وزیرش «خواجه نظام الملک» به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف در رصد خانه ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیق های نجومی پرداخت که حاصل آن اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی بود.

دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین برانگیزی معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی کرد و سپس با استفاده از ترسیم های هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی کلی ارایه کند.

استعداد شگرف این دانشمند سبب شد که در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های کوتاهی در زمینه هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و … بر جای مانده است.

اما گذشته از همه اینها، بیشتر شهرت خیام در جهان به دلیل رباعیات است که نخستین بار توسط «فیتز جرالد» به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد.

رباعیات خیام به علن ترجمه تا حدودی اشتباه محل بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه او شده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده می کنند، در حالی که برخی دیگر بر این اعتقادند که اندیشه های واقعی خیام عمیق تر از آن است که با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد.

این شاعر و دانشمند پس از عمری پربار در نیشابور به جاودانگی پیوست و با درگذشت او یکی از درخشان ترین صفحه های تاریخ اندیشه در ایران بسته شد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت حکیم عمر خیام با «جعفر آقایانی چاوشی» عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات به گفت وگو پرداخت.

**خیام؛ ریاضیدان، فیلسوف
آقایانی چاوشی با اشاره به روز بزرگداشت خیام گفت: چنین روزهایی که به نام بزرگان این سرزمین کهن نامگذاری می شود سنت بسیار حسنه و خوبی است تا بیشتر ایرانی ها شناخت بهتر و دقیق تری نسبت به این چهره های فرهنگی کشور داشته باشند که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که این سنت حسنه رشد خوبی داشته و بزرگداشت هایی برای چهره های علمی و فرهنگی ایران گرفته می شود در صورتی که در گذشته مردم آشنایی بسیار کمی با این شخصیت ها داشتند و تحقیق های کمی درباره آنها انجام می شد.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف اظهار داشت: خیام از چند جنبه اهمیت دارد؛ نخست اینکه یکی از ریاضیدانان بزرگ و مبتکر ایرانی است که نظریه های بدیعی در علم جبر دارد. همچنین او فیلسوف نیز است. چرا که ما ریاضیدان فیلسوف در ایران بسیار کم داریم، تنها «خواجه نصیرالدین طوسی» می‌ تواند در این زمینه با خیام برابری کند. در اروپا نیز تنها «دکارت» و «لایبنیتس» هستند که در آن واحد فیلسوف و ریاضیدان به شمار می ‌روند.

**ناشناخته بودن سیمای راستین خیام
پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات خیام را از جمله علما و حکمایی دانست که زندگی و افکارش در هاله از سوء تعبیر پنهان شده است و بیان داشت: تاکنون کتاب ها و مقاله های بسیاری درباره افکار و اندیشه های او نوشته شده اما هنوز سیمای او به درستی برای مردم شناخته شده نیست و این هم نمودار شخصیت مظلوم خیام است که هر فردی او را از دریچه ذهن خود و یا از روی بعضی از رباعی های مبتذل که به ناحق به این شاعر منسوب شده تفسیر می کنند. از این رو چهره ای که از این دانشمند به مردم شناسانده شده با واقعیت آن بسیار دور است.

وی در ادامه افزود: خیام در اوقات فراغت و یا دل فشردگی رباعی می سروده است. حتی انتخاب قالب رباعی نیز برای این منظور باز از همان زندگی آشفته آن روزگار حکایت می کند. در رباعی های اصیل او پختگی ادبی و اندیشه ژرف فلسفی نهفته است که آنها را از رباعی های مبتذل منسوب به وی ممتاز می کنند.

**درخشش خیام در تمدن اسلامی
آقایانی چاوشی یادآور شد: خیام در عصر انحطاط علوم در تمدن اسلامی درخشید. زمان حیات او مصادف با زمان سلطنت سلجوقیان در ایران است و که در این عصر بر‌خلاف زمان آل بویه علوم عقلی راه انحطاط پیمود. در این عصر همچنین مبارزه با فلسفه آغاز شد. اهمیت خیام در همین است که در چنین اوضاع و احوال ناهنجار باز هم به کارهای علمی مشغول بود. البته در زمان او به علت همین وضعیت خفقان آور، دیگر از علم و تولید علم خبری نبود و خیام را باید تنها چهره شاخص این عرصه دانست؛ چرا که همه دانشمندان آن زمان هم تعدادشان از شمار انگشتان دست تجاوز نمی‌کرد.

**انتساب نوروز نامه به خیام
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف با اشاره به ویژگی های کتاب «نوروز نامه» یادآور شد: عده ای از نویسندگان با هدف هایی مشخص شده این کتاب را منسوب به خیام دانسته اند در صورتی که نه نوروز نامه و نه چند رباعی مبتذل هیچ یک از طبع آن حکیم نیشابوری تراوش نکرده؛ چرا که مضمون و محتوای آن اغلب غیرعلمی بوده است. بنابراین سزاوار نیست که عده ای از روی بی خردی و نادانی و به علت هایی خاص این مرد بزرگ را در راستای هدف های بیگانگان که می خواهند شخصیت های علمی و فرهنگی ما را کم رنگ کنند، خیام را از مقام بلندی که در علم، حکمت و نجوم داشته است به زیر بکشند.

در زمان خود خیام هیچ اثری از این رباعی هایی که اکنون به او منتسب می شود خبری نیست و حدود یک قرن بعد تعدادی از تارخ نگاران این رباعی ها را منسوب به این حکیم می دانند که نمی توان هیچ نسبتی میان این شعرها با اندیشه خیام برقرار کرد.

**خیام؛ مومن و متعهد به احکام اسلام
پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات بیان داشت: عده ای می خواهند از خیام شخصیتی شکاک و لذت پرست بسازند و بعضی از تحلیلگران در شعرهای او نوعی تصوف نمایان می کنند در صورتی که این حکیم بر اثر عقل گرایی که داشت عده ای از صوفیان افراطی و مردم ساده اندیش را با خود دشمن کرده بود. حال اینکه رسایل فلسفی خیام برعکس این نظرها نشان می دهد و به استناد منابع معتبر تاریخی او در زمان زندگی فردی مومن و متعهد به احکام اسلام بود.

** نظریه معادلات درجه سوم خیام
آقایانی چاوشی به نقش علمی خیام در ریاضی اشاره کرد و یادآور شد: نظریه معادلات درجه سوم به خیام تعلق دارد که در تاریخ ریاضیات از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چرا که او با این نظریه مشکل بزرگی را در علم ریاضی حل کرد. به این ترتیب وی راه‌ حل همه نوع معادله درجه سوم را با کمک مقاطع مخروطی ارایه داد و در تعداد جواب‌ های این معادله‌ ها نیز بحث کرد.

وی در ادامه افزود: خیام در هندسه نیز دست به ابتکار زد، یعنی در رساله ای که در نقد اصل پنجم اقلیدس(اصل توازی) نوشت بر این باور بود که این اصل، وضوح چهار اصل دیگر وی را ندارد، بنابراین نباید آن را «اصل موضوع» تلقی کرد.

**انس و علاقه خیام به دنیا و مخلوقات
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف گفت: رباعی های اصیل خیام نشان می دهد که او زندگی را دوست داشته و به آن عشق می ورزیده است و از کوتاهی زندگی گلایه داشته و آرزو کرده که ای کاش انسان ها نیز مانند گیاهان پس از مرگ بار دیگر به این جهان می آمدند و زندگی را از نو آغاز می کردند و این تفکر نشان دهند انس و علاقه آدمی با دنیا و مخلوقات آن است و هیچ ارتباطی با کفر و بی ایمانی ندارد.

**جعلی بودن بسیاری از رباعی های منتسب به خیام
پژوهشگر تاریخ و فلسفه ریاضیات در پایان اظهار داشت: چیزی که خیام را مشهور کرد پیدایش تعدادی رباعی بود که در چند کتاب تاریخی و عرفانی قدیم به او منسوب شده است و بعدها هم پیدایش نسخه های خطی شامل شماری از این رباعی ها منسوب به او، به شهرتش دامن زد و از او یک شاعر معروف در ایران پدید آورد. حال آن که خیام در زمان حیات خود بیشتر از آن که یک شاعر باشد ریاضیدان، منجم و فیلسوف بود. اما چون خود وی دفتری از اشعارش را گردآوری نکرده است باید رباعی هایی را به خیام منتسب دانست که با روحیه یک فیلسوف و ریاضیدان و فقیه بزرگی چون او همسان باشد. متأسفانه بیشتر رباعی ها که در کتابفروشی ها به نام خیام معروف هستند مبتذل و جعلی بوده و امروزه پژوهشگران ثابت کرده‌ اند که نمی توان آنها را زاییده فکر این فیلسوف دانست.