ایران، شانگهای و دورانی تازه

نشست وزیران امور خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (Shanghai Cooperation Organisation) در تاریخ ۱۹ و ۲۰ شهریور در مسکو برگزار می‌شود. سازمان همکاری شانگهای از جمله نهادهای ایجاد شده در پهنای خاوری عرصه بین‌الملل است که از همان ابتدا هدف خود را ایجاد یک بلوک قدرتمند برابر غرب عنوان کرد. به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران این سازمان به دنبال ایجاد موازنه قدرت در برابر کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده و ناتو بوده است.

سازمان همکاری شانگهای به صورت رسمی از سال ۲۰۰۱ به عنوان جایگزینی برای سازمان «شانگهای ۵» آغاز به کار کرد. این سازمان اکنون دارای هشت عضو دائم و چهار عضو ناظر است. کشورهای چین، روسیه، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان عضو دائم و ایران، بلاروس، افغانستان و مغولستان نیز عضو ناظر این سازمان دولتی به شمار می‌آیند.

سازمانی با ظرفیتی بی‌همتا

تحلیلگران حوزه روابط بین الملل، ظهور و رشد سازمان همکاری شانگهای را نمونه بارزی از توجه کشورها به رویکرد منطقه‌گرایی نوین در آسیا ارزیابی می‌کنند. این سازمان در مرحله نخست، هدف خود را حل‌ و فصل اختلافات مرزی و تقویت اعتماد متقابل میان اعضا عنوان کرد و به تدریج توجه خود را به موضوعات اقتصادی، بازرگانی، بانکی، انرژی و … سوق داد. برخی اعتقاد دارند این سازمان توانایی نقش‌آفرینی بیشتر در حوزه‌های بین‌المللی را با تقویت همکاری‌های سیاسی و امنیتی دارا است.

امکانات کشورهای عضو، این سازمان را به نهادی تبدیل کرده که ظرفیت‌های فراوان برای تبدیل‌شدن به یک قطب بزرگ قدرت در جهان دارد. در عرصه سیاسی و ژئوپلیتیک این سازمان جمعیتی بیش از سه میلیارد نفر و وسعتی حدود یک چهارم خشکی‌های زمین را در بر می‌گیرد و دو عضو آن در شورای امنیت سازمان ملل متحد دارای حق وتو هستند. همچنین حداقل چهار کشور عضو سازمان شانگهای توانایی هسته‌ای قابل توجهی را در اختیار دارند.

در حیطه اقتصادی، جمهوری خلق چین در شرایط کنونی دومین اقتصاد بزرگ جهان پس از ایالات متحده به شمار می‌رود و بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند پکن با همین سرعت رشد اقتصادی، در کمتر از ۲ دهه، جای واشنگتن را خواهد گرفت. از طرف دیگر دو کشور روسیه و هند نیز از قدرت‌های بزرگ جهان در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی‌اند که مسیر رشد و توسعه را با سرعتی خیره‌کننده طی می‌کنند.

جالب اینجا است بزرگترین تولیدکننده و مصرف کننده انرژی جهان یعنی روسیه و چین هم در این سازمان حضور دارند. داشتن ظرفیت‌های مربوط به حوزه انرژی، تولید کالا، دسترسی به اروپا از خاک روسیه در کنار داشتن توانایی و زیرساخت‌های گوناگون این سازمان با بسیاری از نهادهای مشابه متمایز ساخته است.

اعتقاد بیشتر اعضای این سازمان به ویژه دو عضو اصلی یعنی چین و روسیه آن است که نظام سیاسی تک‌قطبی کارکرد مورد نظر کشورهای جهان را ندارد. این بدبینی در دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» به واسطه رویکرد توسعه‌طلبانه و زورگویانه کاخ سفید تشدید شده و دیگر کشورها را به اتحاد، ائتلاف و همکاری بیشتر در جهت مقاومت در برابر واشنگتن ترغیب کرده است.

در شرایط فعلی تمایل به هماهنگی بیشتر و تشکیل یک بلوک قدرتمند بیشتر از گذشته به چشم می‌خورد. شبکه تلویزیونی چینی «سی.جی.تی.ان» (China Global Television Network) در گزارشی نوشت که یک مقام عالیرتبه این کشور در نشست سازمان همکاری شانگهای خواستار اتحاد و همکاری بیشتر کشورها در مقابله با بحران‌های جهانی شد. این پیشنهاد از سوی «وی فنگ» وزیر دفاع چین در نشست چند روز قبل وزرای دفاع کشورهای عضو سازمان بیان شد.

وی در سخنان خود در این نشست که هفته نخست سپتامبر برگزار شد بر اهمیت و ضرورت ایجاد جامعه‌ای با آینده مشترک برای مقابله با شرایط بی‌ثبات ساز کنونی تصریح کرد. این مقام ارشد چینی اظهار داشت باید به جای تعمیق و تشدید منازعات، کشورها بر تقویت هماهنگی‌ها در جهت مقابله با چالش‌های جهان از جمله ویروس کرونا تمرکز کنند.

دورنمای حضور ایران در سازمان شانگهای

جمهوری اسلامی ایران با اینکه از سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر در این سازمان در آمد و در سال ۲۰۰۸ درخواست عضویت دائم در سازمان را ارائه کرد اما این مهم به دلایل گوناگون تاکنون به وقوع نپیوسته است. این درحالی است که دو کشور هند و پاکستان با طی روندی حدود ۲ ساله توانستند عضویت دائم و کامل در سازمان شانگهای را کسب کنند.

پذیرفته شدن ایران به عنوان عضو دائم و کامل در این سازمان اگرچه با مخالفت رسمی و آشکار دیگر کشورها مواجه نشده اما روند اجرایی خود را نیز پیدا نکرده است. بسیاری از تحلیلگران و رسانه‌ها در غرب مهمترین دلیل این اتفاق را تحریم‌های ایالات متحده و فشار کاخ سفید بر اعضا عنوان ‌کرده‌اند. با این حال در سال‌های اخیر سیاست‌های ترامپ نفرت و دشمنی بسیاری از کشورها با ایالات متحده را برانگیخته است و احتمالا در آینده پیمودن این فرایند با موانع کمتری روبرو شود.

تارنمای نشریه آمریکایی «گلوبال پست» (The Globe Post) چندی قبل اعتراف کرد ایالات متحده اجازه نمی‌دهد تا ایران به سازمان همکاری شانگهای بپیوندد. طبق این تحلیل اگرچه فشارهایی آمریکا باعث شده است تا تهران به سوی کشورهای شرق تغییر جهت بدهد اما ایالات متحده از انواع ابزارهای خود برای مقابله با نزدیکی بیشتر ایران به قدرت‌های شرق استفاده می‌کند.

به نوشته این رسانه، تحریم‌های مالی و محدودسازی دسترسی ایران به بانک‌های بین المللی در کنار فشار بر برخی اعضای سازمان موجب شده است عضویت کامل ایران در سازمان شانگهای به صورت جدی دنبال نشود. اگرچه طبق این تحلیل چین به همکاری اقتصادی و تجاری با ایران ادامه داده است اما حتی تا یک سال پیش پکن نیز به دلیل تحریم، سیاست‌های خاورمیانه‌ای خود و فشار ایالات متحده، چندان اقدام جدی را انجام نمی‌داد. با این حال تحولات اخیر در صحنه بین‌المللی که مهمترین نمودهای آن تشدید سیاست‌های یکجانبه دولت ترامپ و انزوای کاخ سفید و جنگ تجاری میان پکن و واشنگتن است، محرک مناسبی برای اقدام عملی و شروع روند عضویت دائم ایران در این سازمان به شمار می‌رود.

دو سال قبل دبیرکل سازمان همکاری شانگهای با اشاره به این موضوع که عضویت کامل با اجماع اعضا حاصل می‌شود، به صورت تلویحی عنوان داشت در شرایطی که تهران هدف تحریم‌های آمریکا قرار دارد، عضویت ایران سخت است. به نظر می‌رسد چین و روسیه به عنوان دو موتور محرک اصلی این سازمان که همزمان انسجام و رویکردهایی ضد آمریکایی‌ آن ها افزایش یافته است، به صورت آشکار موافقت خود را با عضویت کامل ایران در این سازمان اعلام کرده‌اند و این اتفاق با چالش‌های کمتری عملیاتی خواهد شد.