نگاهی به حرکت های وهابیت، اخوان المسلمین و داعش در جنوب شرق آسیا

به گزارش جارپرس به نقل از ایرنا، دکتر ‘علی اکبر ضیایی’ معتقد است این سه حرکت در یک راستا و به شکل های گوناگون و با نقش های متفاوتی در طول سال های گذشته تاکنون عمل کرده اند.

این محقق در مقاله ای که روز چهارشنبه در اختیار ایرنا قرار داد به بررسی این موضوع پرداخت و نوشت: حرکت دینی محمد بن عبد الوهاب پیش از آن که با سیاست ملک عبدالعزیز پیوند بخورد بیشتر درعصر خود به عنوان یک حرکت اصلاح طلب دینی یا حرکت ‘تجدید’ شناخته می شد و شاید بتوان فردی چون محمد رشید بن علی رضا بن محمد قلمونی، صاحب مجله المنار، نقش مهمی بر افکار حسن البناء مؤسس حرکت اخوان المسلمین داشته است و این در حالی است که رشید رضا نامدارترین شخصیت نهضت موسوم به سلفیه می باشد و همواره از محمد بن عبدالوهاب مؤسس فرقه وهابیت به بزرگی یاد کرده و او را مجدد و اصلاح گر قرن خویش دانسته است.

بدین ترتیب می بینیم که حرکت دینی وهابیت قبل از سیاسی شدنش توسط سران آل سعود توانسته است تأثیراتی عمیق بر حرکت اخوان المسلمین داشته باشد و اختلافاتی که در صحنه سیاسی مصر و عربستان در سال های اخیر روی داد بیشتر جنبه سیاسی داشته و از نظر فکری روابطی عمیق بین دو جریان وجود داشته است، اما به مرور زمان اخوان المسلمین به یک هویت جدید و مستقل از وهابیت دست یافت.

اما داعش را نمی توان مولود مستقیم وهابیت دانست، بلکه همان نقشی را که وهابیت در شکل دهی اخوان المسلمین در طول تاریخ ایفا کرده است حرکت اخوان در شکل دهی داعش بازی کرده است، اما همچنان که بین وهابیت، سلفیه و اخوان اختلافاتی ماهوی وجود دارد، بین داعش و اخوان المسلمین نیز اختلافاتی به چشم می خورد.

به هر حال به رغم پیچیدگی بافت سیاسی، اجتماعی و دینی داعش می توان چنین انتظار داشت که این حرکت بیشتر از اخوان و سپس سلفیه و در نهایت وهابیت نشأت گرفته است و از هر یک از این حرکات نقشی را پذیرفته و در نهایت به صورت یک جنبش نظامی درآمده است.

بنابراین در پاسخ به این سؤال که مشروعیت دینی داعش به کدام جریان پیوند خورده است، باید گفت که در وهله نخست حرکت اخوان المسلمین نقش بیشتری از وهابیت در تکوین فکری و مشروعیت دینی داشته است، اما در هر حال وهابیت در شکل نخستین خود، خارج از محدوده سیاسی آل سعود، در قالب جریان سلفیه در شکل گیری اخوان المسلمین نقش داشته است.

با شکل گیری ائتلاف بیش از ۴۰ کشور و از جمله آمریکا و عربستان سعودی علیه داعش بیشتر انتقادات علیه وهابیت در سازماندهی داعش و پیش از آن القاعده بوده و کمتر به نقش اخوان المسلمین در این میان توجه شده است.

وهابیت پدیده ای دینی بود که ریشه در افکاری سفلی گری چون ابن رجب حنبلی، ابن قدامه، ابن تیمیه و حتی متشرعی فقیه چون ابن ابی العز دمشقی داشته است و پیش از پیوند خوردن آن با آل سعود یک حرکت صرفا دینی بشمار می آمده است، اما با آمدن ملک عبدالعزیز این جریان دینی در صدر برنامه های تبلیغی دولت قرار گرفت و وهابیت بیش از آن که رنگ دینی داشته باشد با اهداف و اعراض آل سعود پیوند خورد و در قرون گذشته این حرکت به عنوان یک ابزار نظامی برای دولت و نه یک سازمان سری عمل می کرده است.

این حرکت نظامی وهابیت تا سال ۱۹۲۹ میلادی یعنی پیروزی ملک عبدالعزیز بر تمرد لشگر ‘اخوان من طاع الله’ ادامه داشته است. این لشگر در سالهای ۱۹۲۴-۱۹۲۵ به کمک ملک عبدالعزیز شتافت و مملکت حجاز هاشمی به مملکت عربستان سعودی تغییر نام یافت. لشگریان ‘اخوان من طاع الله’ می خواستند همچنان به فتوحات خود در عراق به عنوان جهاد فی سبیل الله و قتل مشرکین ادامه دهند که ملک عبدالعزیز آنان را به اتفاقیه منع حمله به قبائل عراق و نجد فراخواند، اما لشگر ‘اخوان من طاع الله’ به رهبری فیصل بن سلطان دویش و سلطان بن بجاد و ضیدان بن حثلین در منطقه أرطاویه حجاز تصمیم گرفتند برای حفظ دین و قتل مشرکان به جنگ ادامه دهند.

لشگر مذکور در سال ۱۹۲۹ در جنگ روضه سبله شکست خورد و ملک عبدالعزیز پس از استفاده نظامی از لشگر اخوان آنان را قلع و قمع نمود، حرکتی که در روزهای اخیر شاهد آن در مصر و عراق می باشیم.

حرکت دینی سلفیه در وهابیت و وهابیت در اخوان المسلمین و اخوان المسملین در داعش تأثیر گذاشته اند، اما هر یک از این جریانات دینی و سیاسی و نظامی با یکدیگر اختلافاتی دارند که به اختصار اشاره می نماییم.

وهابیت از حرکت سلفی یعنی طرفداران سلف صالح و جنبش مبارزه با بدعت نشأت گرفته است، بنابراین هر وهابی سلفی است و نه بالعکس، زیرا در مذاهبی چون حنبلی، حنفی، مالکی و حتی شافعی (نمونه اش در مالزی و اندونزی) نیز جریان سلفیه با حفظ هویت دینی وجود دارد، اما لزوما آنان وهابی نیستند.

حرکت اخوان المسلمین یک جریان سیاسی و با تشکیلات سری است، در حالی که سلفیه و وهابیت یک جریان فکری و دینی غیر سری است و وهابیت به شکل سیاسی اش نیز دارای فعالیتهای آشکار با حمایت عربستان می باشد.

از اختلافات بین وهابیت و اخوان المسلمین موضوع خلافت اسلامی است و تاریخ شاهد مبارزه وهابیون با خلافت عثمانی بوده است، در حالی که داعش و اخوان در شکل گیری خلافت اسلامی با یکدیگر همفکر می باشند و دکتر ‘وجدی غنیم’ از رهبران دینی اخوان المسلمین در صفحه فیس بوک خود هدف همه مبارزان و مجاهدان را تشکیل دولت اسلامی می داند و از این که در صف تروریستهای داعش در عراق نیست، ابراز تأسف می کند.

در انجام عملیات انتحاری نیز بین فقهای وهابی و اخوان المسلمین اختلاف وجود دارد، زیرا رهبران اخوان در سال های اخیر این نوع عملیات را مشروع دانسته اند و علمای وهابی حداقل برای حفظ ظاهر با این عمل مخالفت کرده اند. بسیاری از جماعت اخوان جذب مؤسسات خیریه عربستان در داخل و خارج از آن کشور شده اند و تفکر سلفی اخوانی چون علی طنطاوی و محمد مجذوب و اخوانی سلفی به صورت جمعیت های سروریه وابسته به محمد سرور زین العابدین برای جمع بین محمد بن عبد الوهاب و سید قطب شکل گرفته اند.

داعش در جذب جوانان از وسایل و ابزاری مانند معجزات بهره می گیرد که بیشتر با شعارهای اخوان المسلمین تناسب دارد، هر چند وهابیت نیز منکر آن نمی باشد.

بافت اعتقادی مسلمانان شرق آسیا شامل مالزی، اندونزی، سنگاپور و تایلند گویای این حقیقت است. مذهب اعتقادی اشعریسم با گرایش اهل حدیث زمینه را برای نفوذ سلفیه از طریق ارتباط با علمای وهابی، اعزام دانشجویان به عربستان برای تحصیل علوم دینی، اعزام دانشجویان بی شمار به مصر و اردن و پذیرش هزاران دانشجوی عرب از کشورهای مذکور و تبادلات گسترده اقتصادی مالزی با قطر و عربستان فراهم نموده است.

با گسترش تفکرات خشک سلفی در میان مردم منطقه عقلگرایی به طور کلی در حوزه دین به کنار گذاشته می شود و در همه مدارس و مراکز علمی نیز تدریس فلسفه و کلام به عنوان انحراف از قرآن و سنت تلقی می شود.

ارتباط عمیق عاطفی و تشکیلاتی احزاب اسلامی مالزی با جریان اخوان المسلمین نیز در سال های گذشته به گونه ای بوده است که جریان فکری حاکم بر داعش تحت تأثیر اخوان المسلمین در میان مسلمانان شرق آسیا رواج بسیاری یافت.

آمریکاستیزی نیز در میان مسلمانان شرق آسیا پدیده ای است که در سطوح مختلف اجتماعی از سران حزب آمنو تا احزاب چینی و حزب اسلامی و عموم مردم منطقه مالزی به چشم می خورد و اتحاد آمریکا و عربستان به عنوان خاستگاه وهابیت و ۴۰ کشور دیگر برای مبارزه با داعش سبب شده است تا طرفداران سنتی عربستان در منطقه شرق آسیا در عزلت سیاسی قرار گیرند، زیرا از نظر آنان عربستان در صف مقدم آمریکا برای مبارزه با مجاهدان اسلام به تعبیر تروریستهای داعش قرار گرفته است.

در چنین شرایطی حرکت سلفی و اخوان المسلمین گوی سبقت را از وهابیت در منطقه می رباید و خطر نفوذ داعش را افزایش و میزان محبوبیت عربستان را در منطقه کاهش می دهد.