مناطق حفاظت شده ، پناهگاهی برای حیات وحش

گیلان که به دلیل زیست بومگان و آب و هوای مناسب از متنوع ترین گونه های گیاهی و جانوری برخوردار بود، از تهدید آدمیان در امان نماند و بسیاری از زیستگاه ها ، گونه های گیاهی و جانوری در معرض انقراض قرار گرفت؛ این گونه ها از سوسن چلچراغ گیاه نادر جهانی تا اسب کاسپین و پلنگ و شوکا را شامل می شد.
پس از ایجاد سازمانی بعنوان متولی محیط زیست کشور ، تلاش شد دست کم مناطقی به عنوان مناطق چهارگانه مورد حفاظت قرار گیرد تا گیاهان، جانوران و تاریخ طبیعی به تاراج نرود.
کارشناسان محیط زیست، حفظ ذخایر ژنتیکی و دادن فرصت برای کارکرد دقیق و کم نظیر فرآیند تنوع زیستی در پایه های ژن، گونه و زیستگاه را تنها بخش کوچکی از اهمیت مناطق چهارگانه در سراسر دنیا می دانند.
این مناطق با عناوینی همچون پارک ملی، پناهگاه حیات وحش ، مناطق حفاظت شده ، منطقه شکار ممنوع و مناطق دارای آثار ملی طبیعی دسته بندی شده اند.

** گیلان و حفاظت از مناطق
گیلان دارای ۱۵ منطقه چهار گانه و شش منطقه شکار ممنوع تحت حفاظت و مدیریت اداره کل محیط زیست استان است. از این بین ، سه منطقه دارای طرح مدیریت جامع و تفصیلی بوده و طرح مدیریت دو منطقه نیز در حال تهیه است.
هدف اصلی اداره محیط زیست در حفاظت از این مناطق پیشگیری ، کنترل ، جلوگیری از تخریب و آلودگی ، احیا و حفاظت از منابع طبیعی، آب، خاک و هوا ، حفاظت و احیای تنوع زیستی استان، احیاء و حفاظت اکوسیستم های طبیعی اعم از دریا ، تالاب ها، سواحل، جنگل ها و مراتع و همسو نمودن اهداف و برنامه های توسعه با ظرفیت های محیط زیست است .
معاون فنی اداره کل محیط زیست گیلان در مورد وضعیت مناطق حفاظت شده استان به خبرنگار ایرنا گفت : گیلان به علت برخورداری از شرایط خاص آب و هوایی ، جمعیت زیاد در واحد سطح و همچنین تقاضا برای زمین با اهداف مختلف ، در این زمینه با بحران روبروست و هر ساله مقادیر قابل توجهی از زیستگاه های طبیعی تخریب و تبدیل می شوند .
منصور سربازی تخریب پوشش گیاهی را بارزترین نمونه این روند عنوان و تصریح کرد: قطعا در جوامعی که معیشت مردم به طبیعت وابسته است، جلب اعتماد مردم رکن اساسی در حفاظت از عرصه های طبیعی محسوب می شود.

** چالش های حفاظت از مناطق
مناطق چهارگانه ، زیستگاه انواع گونه های گیاهی و جانوری بوده که از اهمیت بسزایی برخوردار است.
معاون فنی اداره کل محیط زیست گیلان تصریح کرد : وجود مستثنیات متعدد در داخل مناطق چهارگانه، تعیین تصرفات مناطق را دچار مشکل نموده که این موضوع نیز از طریق اخذ اسناد مالکیت و پیاده سازی نقشه های مستثنیات با همکاری اداره کل منابع طبیعی قابل انجام است.
سربازی به تداخل پارک ملی بوجاق و منطقه آزاد انزلی بعنوان یکی از معضلات موجود مدیریت مناطق حفاظت شده اشاره و خاطرنشان کرد: مکاتباتی از سوی اداره کل با سازمان و نیز از طریق سازمان با هیات دولت در خصوص رفع تداخل پارک و منطقه آزاد انزلی انجام شده است .
به گفته سربازی، تهیه نقشه طرح های هادی روستاهای داخل و حاشیه مناطق چهارگانه نیز کمک زیادی در تدقیق مناطق می کند .
وی تصریح کرد: بازنگری طرح های هادی روستاهای داخل مناطق بویژه داخل پناهگاه حیات وحش لوندویل با همکاری بنیاد مسکن بیش از پیش ضروری و در دست بررسی است.
وی خاطرنشان کرد: تعیین محدوده های مناطق ۱۰ درصد جنگلی، مشکلات زیادی را برای اداره کل و مردم ایجاد کرده که جایگزینی این مناطق با جنگل های بکر، از برنامه های این اداره کل بشمار می آید .
سربازی افزود: طرح مدیریت یکپارچه تالاب انزلی که به دلیل ورود رسوبات و همچنین انواع آلودگی های صنعتی ، کشاورزی و خانگی در وضعیت نامطلوبی قرار دارد نیز با همکاری ادارات ذیربط ، سمن ها و نیز جایکا در حال انجام است.

** نگاهی به مناطق حفاظت شده و پناهگاه های حیات وحش استان گیلان
گیلان با تمام حساسیت ها و ظرفیت های زیست محیطی اش دارای پناهگاه حیات وحش، پارک ملی، منطقه حفاظت شده و شش منطقه شکار ممنوع است که تلاش می شود تا از طبیعت سحرانگیز و جانوران و گیاهان نادر آن حفاظت شود.
*پارک ملی بوجاق
پارک های ملی به محدوده‌ای از منابع طبیعی از جمله جنگل، مرتع، بیشه‌های طبیعی، دشت، رودخانه، دریاچه و کوهستان اطلاق می‌شود که نمایانگر نمونه‌های برجسته‌ای از مظاهر طبیعی باشد. دولت‌ها بمنظور حفظ همیشگی وضعیت زیست ‌بوم و همچنین ایجاد محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد گیاهان در خطر انقراض و برای جلوگیری از دخالت‌های مخرب انسانی، این مناطق را تحت حفاظت قرار می‌دهند.
گیلان در حال حاضر تنها یک پارک ملی ثبت شده دارد که نخستین پارک ملی خشکی – دریایی کشور محسوب می شود. پارک ملی خشکی دریایی بوجاق با گستره ای افزون بر سه هزار و ۲۶۶ هکتار در جنوب بندرکیاشهر مجموعه ای از مرتع و مناطق، تالابی و ساحلی برای پرواز آزادانه پلیکان ها ، لانه سازی حواصیل ها ، پرواز رنگین خوتکاها ، غوطه خوردن اردک ها و غازها و رقص فلامینگوهاست.
این پارک ملی از شمال به خزر ، از جنوب به بندر کیاشهر ، از شرق به روستای امیرکیاسر و از غرب به رودخانه اوشمک محدود می شود. با این حال حتی در سال های اخیر، پارک ملی بوجاق با انواع تهدیدات از قبیل دفن زباله ، تلاش برای تغییر کاربری و ساخت و ساز مسکن روبرو بوده است.
* پناهگاه حیات وحش
پناهگاه‌های حیات وحش، زیستگاه‌های نمونه گونه‌های جانوران وحشی است که از اهمیت زیست محیطی و ملی برخوردارند. این مناطق، محیط‌های مناسبی برای فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی بویژه در ارتباط با جانوران وحشی به شمار می‌آیند.
بهره برداری مصرفی و سازگار و همچنین فعالیت‌های گردشکری کنترل شده در پناهگاه‌ها مجاز است. پناهگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های حیات وحش گیلان شامل پنج منطقه پناهگاه حیات وحش سلکه ، سرخانکل ، لوندویل ، چوکام و امیرکلایه است.
*پناهگاه حیات وحش سلکه
پناهگاه حیات وحش سلکه منطقه ای با تنوع کم نظیر گونه های گیاهی و جانوری محلی برای رویش نیلوفر و مریم آبی و لاله تالابی و مأمنی برای قوهای سپید بال، خوتکاهای رنگارنگ و عقاب تالابی چالاک است .
این پناهگاه با وسعت افزون بر ۳۶۶ هکتار در قسمت جنوب شرقی تالاب انزلی یکی از مناطق مهم اکولوژیک جهت زمستان گذرانی پرندگان مهاجر محسوب می شود.
*پناهگاه حیات وحش سرخانکل
پناهگاه حیات وحش سرخانکل به مساحت حدود یک هزار و ۲۱۴ هکتار در محدوده تالاب بین المللی انزلی قرار دارد و سال ۱۳۸۱ مورد حفاظت قرار گرفت. این منطقه پوشیده از آزولا ، سه کوله خیز ، لاله تالابی و نیزار است که گونه غالب گیاهی آن را نی و لوئی تشکیل می دهد.
پرندگان مهاجر نظیر قو ، غاز ، چنگر و انواع مرغابی ها ، طاووسک ، یلوه ، کاکایی نیز در این منطقه زمستان گذرانی می کنند . آبزیان منطقه نیز دو نوع هستند؛ ماهیان بومی همچون سوف ، هشترخان ، کپور ، سیم، شوک ( اردک ماهی ) و ماهیان مهاجر از قبیل ماهی سفید ، سفید کولی و سیاه کولی .
*پناهگاه حیات وحش لوندویل
این پناهگاه از اندک جوامع بازمانده انارستان های سواحل خزر را در خود جای داده و مجاورت آن با دریای خزر نیز گونه های مهاجر شامل قو و فلامینگو را به خود جلب کرده است.
نزدیکی پناهگاه حیات وحش لوندویل و تالاب استیل سبب می شود تا سیستم خاصی شکل گرفته و مهاجرت بین دو منطقه در این حوزه حمایت شود .
*پناهگاه حیات وحش چوکام
تالاب چوکام با مساحت ۳۴۶ هکتار در شرق تالاب انزلی بخشی از مجموعه تالاب انزلی است که چون بخشی از تالاب انزلی محسوب می شود، جانوران و رستنی های آن نیز تحت تأثیر تالاب است.
گیاهان منطقه شامل لاله تالابی ، نی ، سورف ، اسپرغان ، سیزاب ، سرخاب کولی ، تاج ریزی و تمشک است . از سوی دیگر نظر به تالابی بودن منطقه، اهمیت ویژه ای از دید پرندگان مهاجر آبزی دارد و انواع گونه های شکاری مثل عقاب تالابی، لیل، سنقر و انواع مرغابی ها شامل خوتکا، گیلار ، اردک ارده ای ، کله سبز، انواع آبچلیک و یلوه در منطقه حضور دارند .
*پناهگاه حیات وحش امیرکلایه
این پناهگاه با مساحتی حدود یک هزار و ۸۴ هکتار در نزدیکی دریای خزر در ۳۰ کیلومتری شمال شهرستان لاهیجان قرار گرفته و باتوجه به اینکه با فاصله ای نزدیک ۵۰۰ متری از دریا دارای آب شیرین است، توسط چشمه های زیرزمینی و تعدادی زهکش که آب مزارع کشاورزی را وارد تالاب می کند، تغذیه می شود .
تاکنون حدود ۱۳۳ گونه پرنده شامل انواع مرغابی سانان ، چنگر ، اگرت و پرندگان شکاری و پرندگان آبزی در امیرکلایه شناسایی شده است.
عمده پستانداران این منطقه نیز انواع جوندگان ، شنگ ، راسو و شغال هستند که البته در گذشته وجود گراز نیز در منطقه گزارش شده که به علت تخریب زیستگاه و شکار بی رویه در چند سال اخیر، گزارشی مبنی بر حضور آن در منطقه وجود ندارد.

** مناطق حفاظت شده
مناطق حفاظت شده محدوده‌ای از منابع طبیعی همچون جنگل و مرتع است که به جهت ضرورت حفظ و تکثیر جانوران و رستنی‌هایش تحت حفاظت قرار دارد و در آن قطع درختان و تخریب و شکار بدون مجوز ممنوع است.
گیلان دارای پنج منطقه حفاظت شده سرولات و جواهر دشت، سیاهرود رودبار، گشت رودخان و سیامزگی، سیاه کشیم و منطقه حفاظت شده لیسار و جوکندان است.
*منطقه حفاظت شده سرولات و جواهر دشت
بخش بزرگی از این منطقه پوشیده از جنگل با درختان گردو و سرخدار و از ویژگی های حیات وحش آن وجود جانورانی از قبیل مرال، شوکا، پلنگ، خرس قهوه ای و کل بز است.
*منطقه حفاظت شده سیاهرود رودبار
منطقه حفاظت شده سیاهرود رودبار، کوهستانی و رویشگاه گل زیبا و نادر سوسن چلچراغ و دارای چشمه سارها و رودخانه های متعدد ، عرصه های جنگلی متراکم و پراکنده ، اراضی مرتعی و اراضی کشاورزی وسیع، دره های عمیق و پرآب و مناطق صخره ای است .
قله بلند درفک در ناحیه شمالی آن قرار گرفته و حدود یک سوم از سطح کل آن جنگلی و پوشیده از درختان راش ، ممرز ، بلوط ، افرا ، نمدار ، انجیلی ، سرخدار ،خرمندی ، گردو ، گیلاس وحشی و زالزالک است.
حدود چهار هزار هکتار از عرصه های طبیعی منطقه در ارتفاعات پائین دست ، پوشیده از درختان پراکنده زربین است .
از مهمترین گونه های جانوری این منطقه می توان به مرال ، شوکا ، پلنگ ، خرس ، گراز ، گربه جنگلی ، شغال ، تشی ، راسو و پرندگانی نظیر ، کبک ، ابیا ، دارکوب ، عقاب جنگلی ، دلیچه و بحری اشاره کرد.
*منطقه حفاظت شده گشت رودخان و سیامزگی
منطقه حفاظت شده گشت رودخان و سیامزگی به وسعت افزون بر ۳۹ هزار هکتار با چشم اندازهای طبیعی زیبا ، دره های عمیق ، آبشار و رودهای متعدد و آثار باستانی در شهرستان های فومن ، شفت و بخش کوچکی از آن نیز در محدوده شهرستان رودبار واقع است.
قسمتی از کوهپایه و منطقه کوهستانی دارای پوشش جنگلی است که به علت وجود آبادی های متعدد و رواج دامداری و برداشت بی رویه چوب قسمت اعظم آن به صورت مخروبه و نیمه مخروبه بوده و فقط حدود یک پنجم از وسعت منطقه دارای پوشش جنگلی بکر و دست نخورده است .
برحسب ارتفاع ، بلوطستان ، نمدار ، لیلکی ، خرمندی ، انجیلی ، زبان گنجشک ، گلابی وحشی در منطقه روییده است و از جمله مهمترین حیات وحش منطقه می توان به خرس ، پلنگ ، مرال ، شوکا ، گرگ ، سیاه گوش ، گربه جنگلی ، گورکن ، گراز ، سنجاب ، قرقاول و قزل آلا اشاره کرد .
*منطقه حفاظت شده سیاه کشیم
منطقه حفاظت شده سیاه کشیم در جنوب غربی تالاب انزلی و شمال شهرستان صومعه سرا ، جایگاه مناسبی برای مهاجرت پرندگان و زادآوری پرستوهای دریایی است که روی گیاه تراپا لانه گذاری و جوجه آوری می کنند .
*منطقه حفاظت شده لیسار و جوکندان
منطقه حفاظت شده لیسار و جوکندان در شمال شهرستان تالش قرار گرفته و سیمایی متشکل از ساحل ، اراضی جلگه ای و کوهستانی دارد .
از گونه های شاخص آن می توان به شیردار ، راش ، ممرز ، پلت ، افرا ، لرگ ، توسکا ، شب خسب ، صنوبر و درختچه های انار و حشی ، گوجه جنگلی و تمشک ، لیلکی و گونه های علفی همیشک ، شبدر ، گزنه ، نی و لویی اشاره کرد اما جنگل های منطقه از نوع جنگل های پهن برگ هیرکانی است و طیف وسیعی از جانوران شامل پستاندارانی همچون مرال ، شوکا ، خرس ، پلنگ ، گربه وحشی ، سیاهگوش ، کل و بز و قوچ و میش ، گرگ ، روباه و پرندگانی چون کبک را در خود جای داده است.
سیمای طبیعی منطقه شامل جنگل های کوهستانی قادر به حمایت از گونه های فراوانی است که البته تخریب اراضی جنگلی و کاهش سطح این جنگل ها می تواند بر روند کاهش گونه های بومی تأثیر داشته باشد .

***مناطق شکار ممنوع
گیلان دارای شش منطقه شکار ممنوع اشکورات ، چاف ، دیلمان و درفک ، اژدها بلوچ ، ناو اسالم و تالاب استیل است.
منطقه شکار ممنوع دیلمان درفک با آبشار معروف لونک و غار درفک از بهترین مناطق برای حفاظت از نظر
تنوع زیستی و از مناطق مهمی به شمار می آید که مورد توجه جامعه دانشگاهی نیز قرار گرفته است.
گونه های مهم جانوری آن شامل مرال ، شوکا ، پلنگ ، خرس قهوه ای ، شغال ، گراز ، گربه جنگلی ، سمور، رودک و گونه های گیاهی مهم آن نیز افرا ، ممرز ، پلت ، شیردار ، راش ، توسکا ، لیلکی ، لرگ ، صنوبر ، انار، تمشک ، شب خسب ، بلوط ، ون ، شمشاد ، گردو و ملج تشکیل می دهد .
*منطقه شکار ممنوع اژدها بلوچ
منطقه شکار ممنوع اژدها بلوچ با نیلوفران وحشی و تمشک و زنبق آبی و جانورانی همچون گربه جنگلی و توکا و گراز با مجموعه ای از آبگیرها و استخرهای طبیعی از نظر زیستگاه گونه های مختلف پرندگان مهاجر آبزی دارای ارزش زیست محیطی بسیاری است.
*منطقه شکار ممنوع ناو اسالم
این منطقه مملو از درختان راش ، بلوط ، افرا ، ممرز ، گردو ، توسکا ، نمدار ، بارانک، گیلاس، درختچه های زالزالک ، ازگیل ، گلابی ، گوجه و از گیاهان علفی چون تمشک ، بنفشه ، پامچال است .
پستاندارانی همچون مرال ، شوکا ، خرس ، پلنگ ، روباه جنگلی ، گرگ ، سنجاب ، خارپشت ، سمور ، گربه جنگلی و خزندگانی نظیر مارکوهی ، مارآبی ، انواع سوسمار هنوز در این منطقه مشاهده می شوند. از مهم ترین پرندگان آن نیز می توان به عقاب جنگلی ، قرقی ، توکا ، انواع دارکوب ، کبوتر جنگلی ، جغد ، سینه سرخ ، سبز قبا و از آبزیان فقط یک گونه ماهی قزل آلا خال قرمز در رودخانه ناورود وجود دارد .
*منطقه شکار ممنوع تالاب استیل
تالاب استیل در فاصله دو و نیم کیلومتری شهرستان آستارا، از درختان متعددی پوشیده شده که منظره دلپذیری به آن بخشیده و به دلیل برخورداری از امتیازات فراوان از جمله امنیت نسبی و کمی عمق آب هر ساله پذیرای پرندگان مهاجر است .
این منطقه عمدتا پوشیده از درختان توسکای قشلاقی به همراه نی و گیاهان علفی است. بهار و تابستان بهترین موسم برای تماشای مناظر زیبا و بدیع و پرواز پرندگان در این منطقه محسوب می شود.
این منطقه به دلیل گرد هم آمدن تعداد زیادی از پرندگان مهاجر بویژه پرنده حمایت شده قو در سال ۱۳۷۲ پیرو درخواست های مکرر مردم آستارا ، منطقه شکار ممنوع اعلام شد. در این سال بیش از سه هزار قو از انواع گنگ و فریادکش تالاب استیل و مناطق همجوار آن را بعنوان زیستگاه زمستان گذرانی برگزیده بودند .

**وضعیت مناطق حفاظت شده از دیدگاه کنشگران محیط زیست
کنشگران محیط زیست معتقدند حتی مناطق حفاظت شده نیز از خطر دست اندازی آدمیان چندان در امان نیست.
لیلا مسروری فعال محیط زیست در این باره به ایرنا گفت: وضعیت مناطق حفاظت شده با وجود تلاش های صورت گرفته، به دلیل کمبود پاسگاه، نیرو و امکانات و تجهیزات موردنیاز چندان خوب نیست.
وی خاطرنشان کرد: نه تنها در شرایط موجود و با این کم و کاستی ها بلکه حتی در شرایط مناسب نیز، بهترین کار استفاده از مردم بومی برای حفاظت است .
وی تصریح کرد: اگر این گونه شود؛ افراد محلی نه تنها با محیط بانان درگیری پیدا نمی کنند، بلکه خود حافظ محیط می شوند.
مسروری تاکید کرد: همه جای دنیا مردم محلی چشم محیط بانان هستند و از بین همان ها نیز افرادی وارد عرصه محیط بانی و جنگلبانی می شوند.
به گفته این فعال محیط زیست، برای حفاظت مناسب از زیستگاه ها باید به معنای واقعی به مردم محلی بها دهیم، به سراغ تعریف راهکارهای معیشتی برای افراد با توجه به داشته های منطقه شان باشیم و آنها را به عنوان راهنمایان دانای محلی برای طبیعت گردان، طبیعت پژوهان، مستندسازان و کوهنوردان سوق دهیم و تلاش کنیم استفاده از این راهنمایان محلی به صورت آیین نامه اجرایی درآید.
دوستداران طبیعت و محیط زیست امیدوارند این مناطق مهم و ارزشمند با زیستمندانش اعم از گیاه و جانور برای آیندگان باقی بمانند، زندگی ببخشند، کلاس درس باشند و همچنان زیبایی بیافرینند.

**راهکار
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان گفت : با مدیریت صحیح و بهبود شرایط زیست وحوش می توان انتظار داشت در پی ترمیم پوشش گیاهی و افزایش امکان دسترسی به غذا، آب و پناهگاه جمعیت این گونه ها رو به افزایش گذارد.
سربازی خاطرنشان کرد: مشارکت عمومی در محیط زیست، باعث ایجاد انگیزه و تقویت روحیه مسئولیت پذیری در حل معضلات و حفاظت از محیط زیست می شود و برنامه اداره کل، تهیه و اجرای طرح های مدیریت جامع و تفصیلی سایر مناطق است.
وی گفت: اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان بر همین اساس به دنبال نوعی مدیریت مبتنی بر مشارکت مردمی در حفاظت از عرصه های طبیعی با ایجاد منافع برای جوامع محلی است.
سربازی خاطرنشان کرد: حفاظت کامل از منابع موجود منطقه جز با اجرای یک برنامه صحیح مدیریتی و دستیابی به رشد و شکوفایی در تمامی جنبه ها میسر نمی شود.

*امروز هم دیر است
همه آنچه گفتیم؛ روایتی از طبیعت ارزشمند گیلان زمین به عنوان میراث طبیعی ماست که از سال ها پیش در معرض انواع آسیب ها قرار گرفته، اندیشیدن به نجات آن و گام برداشتن در این مسیر نیازمند همدلی و همراهی همگان بمنظور حفظ این زیستگاه ها برای ما و آیندگان است.

ایرنا