مجازات های جایگزین حبس؛ روش جدید تنبیهی به جای میله های زندان

به گزارش جارپرس به نقل از ایرنا، اواسط شهریور ماه سالجاری بود که خبری مبنی بر صدور رای خرید کتاب به جای صدور رای قضایی حبس توسط یک قاضی خوش ذوق گنبدی در ایرنا منتشر شد.
قاضی سید قاسم نقی زاده موسوی رئیس شعبه دوم دادگاه کیفری ۲ شهرستان گنبدکاووس در این خصوص با توجه به اینکه به مجازات های جایگزین حبس در قانون جدید توجه ویژه ای شده است، سعی داشت تا اینگونه مجازات ها را برای جرایمی که فاقد شاکی خصوصی بوده و به ویژه در خصوص نوجوانان، افراد فاقد سابقه کیفری، جرایم سبک و یا غیر عمدی و یا با میزان خسارات وارده بسیار کم به شاکی، اعمال کند.
این خبر به سرعت در رسانه های داخلی و خارجی منتشر شد و بازتاب بسیار خوبی نیز داشت؛ حال باید دید مجازات های جایگزین حبس چیست و اعمال آن تا چه حد برای جامعه، مردم و حتی خود مجرمان مفید و سودمند است.
کیفر و مجازات در لغت به معنای عقوبتی است که به کسی که خلاف قانون یا اخلاق یا عرف و عادت رفتار کرده و مرتکب عمل بد شده داده می شود. همچنین می توانیم مجازات را تعریف کنیم به عکس العمل جامعه به صورت رنج و تعبی که به بزهکار اعمال می شود.
اصولا زمانی مجازات واقع می شود که جرمی صورت گرفته باشد و ماده ۲ قانون مجازات اسلامی نیز جرم را چنین تعریف می کند: «هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود»؛ وقتی به تاریخ نگاه می کنیم متوجه می شویم که حتی جوامع ابتدایی زمان های بسیار قبل هم نسبت به جرایم تعریف شده خودشان مجازات خاصی را در نظر می گرفتند.
در حال حاضر نیز مجازات ها نقش بسیار مهمی را مخصوصا در کشورهای جهان سوم بازی می کند. وقتی صحبت از مجازات می شود عده بسیار زیادی از افراد جامعه و حتی حقوقدانان در ابتدا حبس را به یاد می آورند که یکی از دلایل آن این می باشد که از بدو اسلام تا به امروز به شکل های مختلفی اجرا می شده است و همچنین اگر به قانون مجازات اسلامی نظر کنیم متوجه می شویم که شمار زیادی از مواد قانونی به مجازات حبس اشاره می کند.

**مزیت ها و معایب اعمال مجازات حبس
مجازات حبس از جهاتی بسیار مؤثر و خوب بوده و از جهات دیگر نیز کاملاً منفی و باعث وارد آوردن صدمات و زیانهای بسیار زیادی به فرد محکوم علیه و خانواده و جامعه شده است. مزیت مجازات حبس به همان هدف ارعابی مجازات بر می گردد چرا که حبس بعنوان یک مجازات از نظر افراد جامعه بسیار سنگین و غیر قابل تحمل از نظر عرفی و روانی است.
فردی که محکوم به حبس می شود از نظر افراد جامعه اگر بگوییم که یک انسان منفور نیست حداقل بعنوان یک فرد سالم و مثبت به وی نگاه نمی شود که البته این نظر عرف و عامه مردم است.
در ماده ۳۸ مشاهده می شود که هر کس برای بار اول به مجازات حبس محکوم شود و نصف مجازات حبس را گذرانده باشد، دادگاه می تواند با شرایطی او را به طور مشروط آزاد کند
معایب مجازات حبس که عمدتاً در محیط های غیر استاندارد اجرا می شود ، دراثر تأمین نکردن دیگر هدف مجازاتها یعنی هدف اصلاحی و تربیت دوباره بزهکار است؛ محکوم علیهی که مجازات حبس را در زندان تحمل می کند صرفاً یک مصرف کننده است که هزینه هایی را بر دولت بار می کند و از طرف دیگر با توجه به محیط زندان و با هم بودن تمامی محکومین و مرتکبین به جرائم گوناگون،زندان محیطی برای حرفه ای تر شدن آنها شده است که باعث می شود شخص زندانی که اجرای حکم حبس وی به پایان رسیده است و انتظار حقوق دانان و جامعه شناسان و عامه مردم و خصوصا خانواده وی بر این است که وی اصلاح شده و دیگر مرتکب جرمی نمی شود ولی متأسفانه اغلب خلاف این امر ثابت شده و زندانی آزاد شده مرتکب جرائمی به مراتب سنگین تر شده است.

** مجازات های جایگزین حبس کدامند؟
در اجرای مجازات حبس آیا مجازات های جایگزینی وجود دارد تا با جایگزینی هم از حجم زندان ها بکاهد و هم مشکلات ناشی از آن را حل کند؟
در قوانین ایران مواردی که به جایگزینی مجازات حبس منجر می شود وجود دارد که عبارتند از آزادی مشروط، تعلیق مجازات و تبدیل مجازات.

** آزادی مشروط چیست؟
فصل چهارم از قانون مجازات اسلامی به آزادی مشروط زندانیان اشاره دارد؛ در ماده ۳۸ مشاهده می شود که هر کس برای بار اول به مجازات حبس محکوم شود و نصف مجازات حبس را گذرانده باشد دادگاه می تواند با شرایطی او را به طور مشروط آزاد کند.
محکومیت به مجازات حبس برای اولین بار، تحمل نصف مدت محکومیت به حبس، نشان دادن حسن اخلاق مستمرا در طول مدت اجرای حبس و پیش بینی عدم ارتکاب جرم از سوی محکوم علیه پس از آزادی با توجه به اوضاع و احوال زندانی از جمله شرایطی است که براساس آن زندانی بطور مشروط آزاد می شود.
از دیگر شرایط برای آزادی مشروط، پرداخت ضرر و زیان مدعی خصوصی یا جزای نقدی یا قرار پرداخت آنها عنوان شده است.
مدت آزادی مشروط بیشتر از یک سال و کمتر از پنج سال نیست؛ همچنین دادگاه ترتیبات و شرایطی را که فرد محکوم باید در مدت آزادی مشروط انجام دهد از قبیل سکونت در محل معین یا عدم سکونت در محل معین را در حکم قید می کند.

** استناد تبدیل مجازات حبس در ماده ۲۲ قانون مجازات اسلامی
در ماده ۲۲ قانون مجازات اسلامی بیان شده که دادگاه می تواند مجازات «تعزیری یا باز دارنده را» به مجازاتی که مناسب به حال متهم باشد تبدیل کند که البته این مجازات مناسب و تشخیص آن با نظر مجرم است و از او پرسیده می شود.
همچنین در متن ماده آمده است که «دادگاه می تواند» و این توانستن نشان می دهد که دادگاه ها اجباری به تبدیل مجازات ندارند.

** مجازات های تعزیری قابل تعلیق است نه حد
اما در خصوص تعلیق مجازات، قانون گذار در مواد ۲۵ تا ۳۶ تعلیق را با شرایطی پذیرفته است بدین صورت که فقط مجازات های تعزیری و باز دارنده قابل تعلیق هستند.
در ضمن مواردی مثل اختلاس ، ارتشا و کلاهبرداری و خرید و فروش وارد کردن یا ساخت مواد مخدر و همچنین مجازات کسانی که به نحوی از انحا با انجام اعمال مستوجب حد معاونت می نمایند قابل تعلیق نیست.
مجازات جایگزین حبس در صورتی که با دقت و ظرافتی که لازمه آن است، اجرا شود، برای جامعه، افراد جامعه و مجرمان بسیار مفید و سود مند خواهد بود، اما اگر قرار است مجرمی به هر دلیلی زندانی شود باید به نحوی عمل شود که زندان محیط پاک و مناسب برای مجرم باشد نه محیطی که او را نسبت به ارتکاب جرم در آینده جری تر کند و تدوین مقرراتی در زمینه زندانها چه از نظر داخلی چه از نظر بین المللی و ایجاد آیین نامه های مختلف امید دهنده شناخت تحولات و اجرای آن در همه زندان ها است.
فصل نهم قانون جدید مجازات اسلامی به مجازات های جایگزین حبس اختصاص دارد.