تعزیه هنر آیینی و ماندگار

تعزیه در زنجان دارای قدمتی دیرینه است و با وجود تجربه فراز و نشیب های مختلف، سهم بزرگی در تجسم درام به عهده دارد.
یک پژوهشگر و مدرس تئاتر در رابطه با سیر تاریخی تعزیه زنجان با اشاره به اینکه بازی های نمایشی و نمایش های گوناگون میدانی، نقالی، نوروزی خوانی، پهلوان بازی همه و همه در منطقه زنجان مرسوم است، می گوید: تعزیه، تماشاگران تشنه و شیدا را لحظاتی از قیل و قال زمانه به دنیای افسانه و اسطوره می برد و در کنار این تظاهرات نمایشی مرثیه گری بر عاشورائیان همیشه ایام در زنجان معمول بوده و همه روزه در ایام سوگواری، خیل نظاره گران مشتاق برای نظاره انواع مجالس تعزیه به میدان ها و کاروانسراهای شهر می شتافتند تا از این تراژدی عظیم خاندان آل علی در زیر خیمه های با شکوه حسینیه ها و میادین پر جنب و جوش شهر دیدن کنند.
حسین عباسی نیا می افزاید: تعزیه زنجان مانند بسیاری از مناطق تعزیه خیز ایران سهم بزرگی در تجسم درام شرقی به عهده دارد چرا که جنبه های نمایشی قابل اعتماد بکر در مجالس تعزیه زنجان تجربه ای است ناب، در به وجود آوردن پالایش در تماشاگر، البته ایمان مذهبی شهروندان که ارادت و عشق دیرپایی را به خاندان عصمت و طهارت دارند، عنصر بسیار موثری در این رابطه بود.
وی بیان می کند: تعزیه در زنجان از اولین روزهای ماه محرم شروع و تا آخر صفر ادامه می یافت و در طول این مدت مجالس بسیاری با جنبه های نمایشی بسیار ظریف خوانده می شد، روزهای اول تا نهم ماه محرم همچنین مجالسی مثل حجه الوداع، مسلم، حر، علی اکبر، قاسم و عباس خوانده می شد.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر ادامه می دهد: روز دهم مختص تعزیه امام و غروب عاشورا تنور خولی می خواندند و روز اربعین بازار شام که از مجالس ظریف و باشکوهی بود، تعزیه امام حسن و رحلت پیامبر روز ۲۸ صفر خوانده می شد و بعد از آن تا ماه محرم سال دیگر جسته و گریخته تعزیه هایی به مناسبت های مختلف اجرا می شد ودر همه این مجالس نمایشگران تعزیه با مهارت و ظرافت وقایع و حادثه مربوطه را تحلیل می کردند.
عباسی نیا می افزاید: بیشتر تعزیه های زنجان تعزیه دوره بود و تعزیه دوره یکی از شیوه های تعزیه است که بدون استفاده از سکو در میادین و یا محله های مختلف و کاروانسراها اجرا می شد و به آن تعزیه میدانی نیز می گفتند، البته این بدان معنی نیست که در زنجان تعزیه سکو و تعزیه سیار وجود نداشته به ویژه تعزیه سیار که بیشتر مخصوص روز عاشورا بود و با شکوه و عظمت خاصی اجرا می شد.
وی بیان می کند: نمایش سیار از زیبایی خاصی برخوردار بود و بیشتر از ۲ تعزیه دیگر تماشاگر مشتاق و تشنه را به خود جلب می کرده است و روزهای عاشورا که تعزیه بسیار به راه می افتاد کمتر کسی در خانه می ماند و اغلب به اتفاق مردم شهر برای دیدن این اپرای عظیم شرقی به راه می افتادند.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر ادامه می دهد: تعزیه سکو در حسینیه ها و تکایا اجرا می شد و در ایام سوگواری سیدالشهدا بعضی از تکایا و حسینیه ها مثل تکیه چوقور، سیدلر، سقاها،حسینیه اعظم و فرجیه …. برای عزاداری محوطه میدانچه مشرف به تکیه را چادری بزرگ می پوشاندند و میدانچه را به شکل خیمه ای بزرگ و باشکو در می آوردند و وسط این خیمه ها سکویی می ساختند و راهرویی مشرف به آن که صحن سکو مکان مخصوص عزاداری و سوگواری و اطراف سکو و نیز مدخل تکیه ها نیز محفلی برای نشستن و نظاره گری تماشاگران بود.
وی بیان می کند: بر روی این سکوها دسته های سینه زن و زنجیر زن عزاداری می کردند و گاهی مجالس تعزیه نیز بر روی این سکوها خوانده می شد و به همین دلیل این نوع تعزیه ها را’ تعزیه سکو می خواندند و معماری امروزی حسینیه اعظم بر گرفته از همان تکایاست، با اندکی تغییر شکل با این تفاوت که سکوی وسط در صحن مسجد بنا شده و غرفه های اطراف نیز محلی برای نشستن و نظاره تماشاگران است.
عباسی نیا اضافه می کند: تعزیه زنجان در شهرهای دیگر به طریق دیگر نیز اجرا می شده و بعضی اوقات مشاهده شده در تعزیه های میدانی نیز از سکو استفاده شده، اما در زنجان چنین نبوده و تعزیه سکو فقط داخل تکایا اجرا می شده است.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر ادامه می دهد: تعزیه سیار از شکوه و جبروت خاصی برخوردار بوده و در حین حرکت دسته عزاداری و در مسیر حرکت دسته اجرا می شد، تعزیه بسیار باشکوه و عظمت بی مانندی داشته و در روزهای اجرا چهره شهر را به کلی تغییر می داد و خیابان ها و کوچه ها و معابر غبار آلود و غمبار شهر را به عرصه نمایشی باشکوه و عظیم و هنری متعالی اما ناشناخته مبدل می کرد.
وی اظهار می کند: تعزیه های سیار زنجان ۲ مسیر را طی می کردند، مسیر اول از مسجد محل به طرف امامزاده و این به مثابه حرکت کاروان امام از مکه به طرف کربلا بود و مسیر دوم از امام زاده سیدابراهیم به طرف مسجد، محل از راه دیگری غیر از راهی که آمده بودند، این به مثابه حرکت اسرا و خاندان امام به طرف کوفه و شام بود، در ابتدای حرکت دسته عزاداری بیرقی که مشخصات هیات و یا حسینیه را معرفی می کرد، حمل می شد و در پی بیرق چند کودک که به دست هر کدام جام خالی آبی دیده می شد و به رهبری بزرگترین نوحه ای حزین می خواندند حرکت می کردند.
عباسی نیا اظهار می کند: اغلب نوحه های این گروه در تشریح تشنگی طفلان امام بود و با سوز تمام این شعرها می خواندند و در بعضی وقت ها کاه و یا کاه و گل را با هم روی سر می ریختند.
‘اولدی عطشدن جگرم قان عمو قویما بو چولده منی عطشان عمو
سوز عطشدن جگرم اولدی قان سو یرینه قان ایچیرم قان عمو’
( از عطش جگرم خون شد عمو نذار در این بیایان مرا تنها عمو )
( از سوز عطش جگرم خون شد به جای آب خون می نوشم، خون عمو)

*** تعزیه سیار یکی از باشکوه ترین نمایش های تعزیه
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر با بیان اینکه تعزیه سیار یکی از باشکوه ترین نمایش های تعزیه است که جلوه ها و ظرافت های نمایشی آن بی حد و حصر است، ادامه می دهد: این نوع تعزیه کارناوالی از عظمت و شکوه نمایش ایرانی و اپرایی است جذاب و دیدنی که متاسفانه دیگر نشانی از آن نیست.
وی بیان می کند: تعزیه های سیاری که امروزه در دسته های عزاداری می بینیم به حمل چند نعش و یک گهواره محدود شده و شکوه و عظمت خود را از دست داده است.
عیاسی نیا می افزاید: پس از عاشورا نیز تعزیه های دیگری به طریقه تعزیه میدانی در اطراف و اکناف شهر خوانده می شود، عبد الله عفیف، مختار ثقفی، بازار شام، تنور خولی و در آخر ماه صفر نیز تعزیه امام حسن و رحلت پیغمبر با شکوه و جبروت خاصی اجرا می شد.
این پژوهشگر، محقق و مدرس تئاتر می گوید: در نهایت چیزی که حائز اهمیت و بررسی است، اینکه مجالس تعزیه زنجان همه تکنیک ها و جلوه های مجالس تعزیه را به همراه داشته و در نتیجه سهم بسزایی هم در شکل گیری درام مستقل ایرانی و بعضی از نمایشگران تعزیه به راستی از واقعه خوانان حرفه ای و با مهارتی بوده اند، کسانی مثل قاسم مشتی(معروف به شمر قاسم) که شمر خوانی می کرد و مرحوم کربلائی محمود اوصانلو (عباس خوان)، میکائیل کفاش (امام خوان) … روحشان شاد و یادشان قرین رحمت باد.
وی خاطر نشان می کند: متاسفانه تعزیه زنجان مثل سایر نمایش های سنتی محکوم تمدن شد و به دلیل تغییر ذوق عامه به شدت شکل عوض کرد و به روستاها و محله های پرت، عقب نشینی کرد و بعد از آن نیز به رغم این که در شهرهای دیگر جانی تازه گرفت و می رود تا شکوه و عظمت از دست داده خود را باز یابد، در زنجان هنوز نتوانسته سربلند کند و بجز در روستاهایی مثل سلطانیه و سجاس آن هم به طور محدود در جاهای دیگر همچنان مهجور مانده است.