عمارت مسعودیه؛ عقیقی بر انگشتر تاریخ تهران

گَرد و غبار ناشی از آلودگی هوا و شلوغی شهر تهران را که پشت سر بگذاریم، مجموعه عمارت تاریخی، فرهنگی و سیاسی را خواهیم یافت که آیینه تمام قد تاریخ و هنر معاصر ایران است. می ارزد به گشت و گذارهای تفریحی، چاشنی فرهنگی- تاریخی را هم افزود و همراه کوله باری سبک، به مقصد آثار و نمادهای تهران قدیم با ساعت زمان همراه شد.
این مجموعه، تنها نمونه باقی مانده از خانه های اشرافی پایتخت در برهه گذار از سبک زندگی سنتی به وضع کنونی است. این مجموعه به جا مانده از دوره قاجار که فراز ونشیب ها و کاربری های بسیاری به خود دیده است، سرانجام در سال ۱۳۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی- فرهنگی ایران به ثبت رسید.

***عمارت مسعودیه؛ شاهد تاریخی تحولات تهران
باغ عمارت مسعودیه به دستور «مسعودمیرزا» ملقب به ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۹۵ هجری قمری (۱۲۵۷ خورشیدی) در زمینی به وسعت حدود چهارهزار مترمربع بنا شد. از این رو، این عمارت را «مسعودیه» می نامند.
مجموعه عمارت مسعودیه شامل پنج عمارت دیوانخانه، سفره خانه، حوضخانه، عمارت سیدجوادی و عمارت مشیرالملکی است. همچنین ۲ عمارت سردر که گچ بری، کاشی کاری، خطاطی و نقاشی دیواری خیره کننده ای دارد بر جذابیت این مجموعه افزوده است. این مجموعه تاریخی، دارای هفت کتیبه است که ۲ کتیبه در سردر اصلی، یک کتیبه در سردر کالسکه رو، ۲ کتیبه در عمارت دیوانخانه و ۲ کتیبه نیز در عمارت مشیریه قرار دارد.
تا پیش از تولد مسعودمیرزا، منطقه ای که مسعودیه در آن واقع شده است، از باغ های سرسبز بیرون از دروازه شمیرانِ تهرانِ قدیم محسوب می شد. در سال ۱۲۴۹ خورشیدی اما ناصرالدین شاه در روزی به نام «یوم الکلنگ»، کلنگ طرح (پروژه) وسعت بخشی پایتخت را زمین زد. پس از این رخداد، محل مسعودیه که جزیی از باغ نظامیه بود درون دارالخلافه ناصری قرار گرفت. پس از آن به واسطه دست تقدیر، مسعودمیرزا که برای انجام ماموریتی از اصفهان به تهران فراخوانده شده بود، به مدت هشت ماه در باغ نظامیه اقامت کرد. وی در مدت اقامت، بخش اندرونی باغ نظامیه به مساحت چهار هکتار را خرید و عمارت مسعودیه را بنانهاد.
این عمارت در طول سال های عمر خود، شاهد وقایع بسیار زیادی بود. از آنجا که در جریان جنبش مشروطه ظل السلطان از حامیان نهضت مشروطه به شمار می رفت و همچنین به دلیل نزدیکی این عمارت به میدان بهارستان، در «یوم التوپ» (روز به توپ بستن مجلس شورای ملی به فرمان محمدعلی شاه) این عمارت نیز همانند مجلس به توپ بسته و غارت شد.
پس از فوت مسعودمیرزا، وارثان وی عمارت مسعودیه را به رضاخان که آن زمان سردارسپه بود فروختند. رضاخان نیز این ملک را به وزارت معارف واگذار کرد تا مدرسه علوم عالیه در آن تاسیس شود. همچنین به روایت تاریخ، نخستین جرقه های تاسیس دانشگاه تهران، موزه ملی، کتابخانه ملی و انجمن آثار ملی در این مجموعه زده شد.
وزارت معارف در گذر زمان به وزارت های فرهنگ و آموزش و پرورش تغییر یافت. مسعودیه محل استقرار ۴۸ تن از وزیران ۷۳ کابینه مختلف بود. افزون بر آن، مسعودیه میزبان شهیدان «محمدعلی رجایی» و «محمدجواد باهنر» بوده است. سرانجام پس از گذشت ۷۵ سال از عمر این عمارت، مسعودیه با تصویب هیات وزیران از وزارت آموزش و پرورش به سازمان میراث فرهنگی کشور منتقل شد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. پس از آن بود که مسعودیه به پژوهشگاه میراث فرهنگی اختصاص یافت. در این پیوند، «سیدباقر آیت اله زاده شیرازی» یکی از بزرگان عرصه میراث فرهنگی کشور، سال های طولانی به کار و تدریس در این عمارت مشغول بود.

***عمارت مسعودیه در یک صبح بهاری
برای آنان که تاریخ و فرهنگ کهن ایرانی نقش برجسته ای در ورق های زندگیشان دارد، هم قدم شدن با نسیم صبح بهاری در دالان ها و عمارت های مسعودیه لذتی ماندگار به بار می آورد. عمارت مسعودیه به گونه ای است که ترافیک و هیاهوی فروشندگان و مشتریان خیابان چراغ برق هم نمی تواند از شکوه و آرامش آن بکاهد؛ ساختمانی مهجور در میانه شهر، پشت میدان پُرخاطره بهارستان که به خاطر برگزاری پانزدهمین جشن خانه سینما در سال ۹۰، چند سالی است نام آن شنیده می شود. پیش از این شاید حتی اگر مثل خیلی از رهگذران از جلوی آن رد شده بودیم هم نمی دانستیم پشت این سردر که نام سازمان میراث فرهنگی بر آن نقش بسته، رازهایی از معماری دوران قاجار و خاطره هایی ناگفته از ظل السلطان قاجار باقی مانده است.
با گذر از درهای چوبی بزرگ و آهو پاهای گچیِ «سر در پیاده»، وارد مجموعه ای آرام و پرعظمت می شویم که سکوت آن در مقایسه با فضای آن طرفِ دیوارها، تعجب برانگیز است. بنای مشیرالملکی که ظل السطان برای ۲ تن از منشیان خود ساخته بود به همراه پنجره هایی با شیشه های رنگارنگ در مقابل بیننده ظاهر می شود که خالی بودن از وسایل، ذره ای از زیبایی آن نکاسته است.
پس از آن به حیاط اندرونی با حوضچه فیروزه ای رنگ می رسیم که گلدان های شمعدانی قرمز بر زیبایی آن افزوده است؛ حیاطی که دورادور آن را اتاق هایی با پنجره های شیشه رنگی احاطه کرده است. تابلوی عکاسخانه در کنارِ ورودی به سردابخانه، ما را به دنبال خود می کشد. داخل عکاسخانه، گچبری های بسیار زیبا و گیرا، چشمان هر بیننده ای را به خود مشغول می کند و دوربین و سه پایه عکاسی در کنار لباس های رنگارنگ قجری، وسوسه هر بیننده ای را برای داشتن عکسی همانند نیاکان برمی انگیزد.
از پله های عکاسخانه که بالا می آییم، بوی خوش چای، دمنوش و قهوه به مشام می رسد. سر برمی گردانیم و به یکی از سالن های بزرگ عمارت که این روزها به «کافه مسعودیه» تغییر کاربری داده خیره می شویم. فضای داخل کافه با چیدمانی از مبلمان های دوران قجری و رومیزی های چهارخانه و گلدان های کوچک روی میز، بیننده را به نوشیدن دمنوشی آرام بخش دعوت می کند.
عمارت سیدجوادی (حکیمیه) از دیگر بناهایی است که با ستون های بلند و سرستون هایی عقاب نشان، هر بیننده ای را به شگفتی وامی دارد. نام این عمارت از عنوان حکیم باشی ظل السلطان گرفته شد تا سالیان سال حکیم مسعودمیرزا بود و نخستین روزنامه اصفهان را به نام «فرهنگ» منتشر کرد.
درکنار این عمارت، محوطه کاوش های باستان شناسی دیده می شود؛ محوطه ای که بنا به گفته مسوول این بخش، از سال ۱۳۹۰ که شرکت «عظام» فعالیت خود را در مسعودیه آغاز کرد، برای شناخت بهتر مجموعه تصمیم گرفت در جبهه غربی کاوش های باستانی انجام شود؛ جبهه ای که بر اثر افزودن به پهنای خیابان ملت تخریب شده بود. طی سه فصل کاوش، نتایج جالب توجهی مثل بقایای آب انبار و شواهدی از بناهای ماقبل مسعودیه کشف شد.
دیوانخانه، اتاق آیینه، حوضخانه و سفره خانه از بخش های انتهایی این مجموعه بود که به دلیل ترمیم و بازسازی، اجازه بازدید از آن را به ما ندادند اما به گفته مسوول آن، بخش اصلی بیرونی مجموعه مسعودیه محل پذیرایی از میهمانان عالی مقام مسعودمیرزا بوده است که آیینه کاری سقف تالار این عمارت یکی از بی نظیرترین نمونه ها در ایران است.
سرانجام، بازدید به پایان رسید و درختان سر به فلک کشیده حیاطِ گسترده این مجموعه، ما را به سمت در خروجی عمارت هدایت کردند؛ عمارتی که به گفته مدیران آن، قرار است در سال های نزدیک به «مرکز رویدادهای هنری- فرهنگی» تبدیل شود و سیل عکس ها و توصیف های گردشگران از این بنای نوگشوده را راهی فضاهای مجازی کند. این مجموعه، همه روزه غیر از شنبه ها و روزهای عزاداری برای بازدید عموم باز است.

منبع : ایرنا