تشدید فرقه‌گرایی درخاورمیانه؛ بازی با آتش

به گزارش جارپرس به نقل از ایرنا، رییس جمهوری بتازگی در گفت وگوی تلفنی اخیر با امیر قطر از خواست جمهوری اسلامی برای حاکمیت فضای اعتدال، میانه روی و عقلانیت در روابط میان کشورها و در اولویت قرار گرفتن راهکارهای سیاسی در زمینه حل مسائل گوناگون دولت ها سخن گفت و فرقه گرایی را از ‏آفت های بزرگ و برهم زننده امنیت منطقه دانست.
این سخنان روحانی تکرار مواضعی است که بارها مقام های جمهوری اسلامی از رهبری گرفته تا کارگزاران سیاست خارجی در تشریح ضرورت های بازگشت ثبات و چرایی شکل گیری وضعیت پرآشوب کنونی در منطقه و تسری آن به سایر مناطق جهان عنوان داشته اند.
آنچه مشخص است اینکه کشورهای خاورمیانه از عراق و سوریه گرفته تا یمن و بحرین با بحران هایی دست به گریبانند که ریشه در فرقه گرایی دارد؛ مفهومی که در گوشه ای از خاورمیانه زمینه ساز سرکوب شهروندان و نادیده انگاشتن حقوق و آزادی های اساسی مردم شده و در منطقه ای کشتار صدها هزار تن و آوارگی میلیون ها نفر را به بار آورده است.

** افراطی گری و سرکوب؛ دو مصداق اصلی فرقه گرایی
پایه ریزی حکومت آل سعود در ریاض از میانه های سده هجدهم میلادی تاکنون هر چند با افت و خیزهایی همراه بوده اما ماهیت فرقه گرایانه و اتحاد این خاندان با وهابیت مصداق بارز ایجاد و گسترش انشقاق میان مذاهب اسلامی است؛ حکومتی بر مبنای تمامیت خواهی و استبداد خاندانی که ضمن نادیده انگاشتن حقوق سیاسی، مدنی و مذهبیِ خارج از حلقه بسته سعودی- وهابی، خود به کانون بازتولید، تشدید و ترویج فرقه گرایی در منطقه و حتی جهان تبدیل شده است.
الگوی سرکوب، تمامیت خواهی و تبعیض سعودی در بحرین نیز منجر به نقض حقوق اساسی اکثریت مذهبی بحرینی ها از سوی خاندان آل خلیفه شده و نوعی دولت فرقه ای را بر منامه حاکم ساخته است.
فرقه گرایی افزون بر ایجاد حکومت های مستبد و سرکوبگر در خاورمیانه منجر به بی ثباتی های سیاسی مزمن در کشورهایی چون لبنان شده است؛ کشوری که پس از سال ها جنگ داخلی، از طریق استقرار نوعی دموکراسی توافقی بر اساس سهمیه بندی طایفه ای «پیمان طائف» توانست از وضعیت مشوش پیش از دهه ۹۰ میلادی رهایی یابد.
سهمگین تر از بی ثباتی های سیاسی، رخدادهایی است که از سال ۲۰۰۳ میلادی یعنی زمان حمله آمریکا به عراق، این کشور را دستخوش ناآرامی و ناامنی ساخت. کشیده شدن دامنه این ناآرامی ها به سوریه در تب و تاب خیزش های ممالک عربی، از سال ۲۰۱۱ به جنگی داخلی با صدها هزار کشته انجامید و سوریه را به کانون بحران در خاورمیانه و جهان مبدل ساخت.
همچون سوریه و عراق که افراطی گری از دل فرقه گرایی و انشقاق میان گروه های قومی و مذهبی و تحریک اختلافات از سوی برخی بازیگران منطقه ای و بین المللی اوج گرفت، یمن نیز در دو سال اخیر قربانی فرقه گرایی بوده است. تداوم نادیده انگاشتن حقوق سیاسی و آزادی های مذهبی شیعیان زیدی یمن پس از روی کار آمدن دولت جدید صنعا در سال ۲۰۱۲ میلادی و تلاش برای سرکوب آنان به شکل گیری گروه «انصارالله» انجامید. در ادامه، استعفا و متواری شدن دولت وقت یمن بهانه ای را به دست حامیان اصلی فرقه گرایی داد تا این کشور را آماج حملات خود ساخته و فاجعه ای انسانی را رقم بزنند.

** پیامدهای تشدید فرقه گرایی
حمایت از یک گروه قومی- مذهبی و تبعیض و سرکوب دیگر گروه ها در کنار ایجاد اصطکاک، خصومت و درگیری میان مذاهب و اقوام مختلف سال ها از جمله ابزارهای پیشبرد اهداف و کسب منافع بازیگران فرامنطقه در خاورمیانه بوده است. متحدان منطقه ای این بازیگران نیز در سال های گذشته به صورت گسترده از این حربه بهره جسته و با صرف منابع مالی چشمگیر و فعالیت های سیاسی منشا اختلافات و برخوردهای قومی و مذهبی بوده اند.
با توجه به آنچه گفته شد رشد افراطی گری و تروریسم را می توان نتیجه مستقیم تفرقه و اختلاف افکنی دولت های فرقه ای منطقه دانست. از این رو هر گونه راهکارهای اعلانی و اعمالی جامعه بین المللی در مقابله با تروریسم افراطی بدون برخورد با حامیان آن تاکنون نتیجه مشخصی را به دنبال نداشته است.
نکته قابل تامل اینکه دولت جدید آمریکا نیز در رویکرد تازه این کشور به خاورمیانه راهی را می پیماید که جز به افزایش انشقاق و اصطکاک میان دولت ها، اقوام و مذاهب ختم نخواهد شد. حضور و سخنرانی «دونالد ترامپ» رییس جمهوری آمریکا در نشست اخیر ریاض و انعقاد قراردادهای کلان تسلیحاتی با سعودی ها از تازه ترین نمونه های سیاست تفرقه انگیز و تنش زای واشنگتن در منطقه است. این در حالی است که صاحبنظران و اندیشکده های آمریکایی از ماه ها پیش در خصوص پیگیری این دست سیاست ها به رییس جمهوری تازه آمریکا هشدار داده بودند.
مجله آمریکایی «پولیتیکو» در کشاکش رقابت ها انتخاباتی آمریکا در مقاله ای نامزدهای ریاست جمهوری آمریکا را به ادامه سیاست های خاورمیانه ای «باراک اوباما» رییس جمهوری پیشین این کشور فراخواند و نوشت این کشور ظرفیت و توان برعهده گرفتن نقش رهبری برای مدیریت بحران هایی چون بحران سوریه و مداخله در مسائل فرقه ای منطقه را ندارد. به نوشته این نشریه، تحولات خاورمیانه به سمت و سویی نامعلوم می رود و آمریکا باید بر سیاق رویکرد پیشین از درگیری مستقیم در امور منطقه بپرهیزد و بکوشد اهداف خود را از طریق ایفای نقش دیگر کشورها دنبال کند.
پس از پیروزی ترامپ نیز اندیشکده «اینترنشنال پالسی دایجست» با اشاره به بهانه جویی ها و مواضع خصومت بار ترامپ در قبال ایران، این مواضع را ناشی از بی توجهی رییس جمهوری جدید آمریکا به واقعیت و ریشه های تحولات منطقه دانست و پیش بینی کرد این سیاست ها به آتش اختلافات فرقه ای دامن بزند.
در شرایط کنونی، خاورمیانه درگیر بحران های پیچیده است که ریشه در تاریخ و فرایندهای سیاسی این منطقه دارد. خاورمیانه به شکل موزاییکی از اقوام و مذاهب دربردارنده کشورهایی است که به رغم گذشت دهه ها از اعلام استقلال، فرایند ملت سازی را به تمامی به پایان نرسانده اند و بدون گذار از ملی گرایی، سوسیالیسم و پان عربیسم را از سرگذارنده و گرفتار استبداد، بنیادگرایی و فرقه گرایی شده اند.
ماهیت تفرقه انگیز برخی حکومت های منطقه حتی زمینه ساز بروز درگیری میان ایران انقلابی و حکومت بعثی عراق شد و با بهره گیری از تفاوت های قومی و مذهبی به جنگ دو کشور دامن زد. افزون بر ایران و کشورهای خاورمیانه عربی، کشوری چون ترکیه نیز از پیامدهای فرقه گرایی در منطقه برکنار نبوده و به نوعی همه کشورهای منطقه با چالش های ناشی از اختلاف افکنی های قومی و مذهبی دست به گریبان بوده اند.
با توجه به شرایط و ویژگی های خاورمیانه، تشدید فرقه گرایی به عنوان ریشه تمامیت خواهی و افراطی گری به معنای دامن زدن به آتشی است که به این منطقه محدود نخواهد ماند و رخدادهای تروریستی اخیر از فیلیپین تا انگلیس نیز بار دیگر یادآور گستره پهناور رسوخ این آفت جهانی شد.