فیروزه نیشابور، یگانه سنگ اصیل و مرغوب جهان

مشهد – جارپرس – در دل کوه و پس از گذر از تونل های تاریک و پیچ در پیچ که ارتفاع آنها به دو متر هم نمی رسد رگه هایی به رنگ سبز- آبی در دل سنگهای نشسته بر دیواره ها چشم را خیره می کند. اینجا خانه اصیل ترین و مرغوب ترین سنگ جهان یعنی فیروزه در نیشابور است.

نیشابور را به نام سنگ قیمتی اش یعنی فیروزه می‌شناسند آوازه این سنگ به دورترین نقاط جهان رسیده است و آنان که دل در گرو زیورآلات و سنگ‌های قیمتی دارند حتی ایران را به نام فیروزه می‌شناسند.

می‌گویند قدیمی ترین معدن فیروزه جهان در دل همین کوه قرار گرفته است معدنی که پس از هفت هزار سال هنوز متروکه نشده و فیروزه اش همچنان در مقابل دید معدن کاران خودنمایی می‌کند.

هرچند معدن فیروزه را به نام شهرستان نیشابور می‌شناسند اما پس از بزرگ شدن شهرهای اطراف نیشابور و شکل گیری شهرستان فیروزه با مرکزیت شهر فیروزه، هم اینک معدن نیز از محدوده شهرستان نیشابور خارج شده و جز تقسیمات منطقه‌ای شهرستان فیروزه قرار گرفته است.

فیروزه یکی از شهرستان‌های نیمه شمالی استان خراسان رضوی است. این شهرستان از شمال و شرق به بخش مرکزی شهرستان نیشابور، از جنوب به بخش میان جلگه نیشابور، از شمال غربی به بخش سرولایت نیشابور و از غرب به بخش‌های مرکزی و مشکان شهرستان خوشاب و بخش مرکزی شهرستان سبزوار محدود می‌شود.

مرکز این شهرستان، شهر فیروزه است که در ۲۰ کیلومتری شمال غرب شهر نیشابور و ۱۴۵ کیلومتری غرب شهر مشهد واقع است و معدن نامدار فیروزه نیز در همین شهر قرار دارد.

هم اینک مسئولیت این معدن برعهده یک شرکت تعاونی است که سهامداران آن خود روستاییان و ساکنان شهر فیروزه هستند که علاوه بر بهره مند شدن از سود استخراج مواد معدنی خود نیز در این معدن مشغول فعالیت هستند.

ورودی معدن عیناً مانند ورودی غار است، در بدو ورود نسیم خنکی که ناشی از گذر سفره آب زیرزمینی معدن است روح انسان را تازه می‌کند و در دو طرف تونل، نهری از آب جاری است که به زلالی و گوارایی آب چشمه است.

در گذر از معدن، ارتفاع تونل‌ها کم و زیاد می‌شود، به نحوی که در برخی نقاط ناگزیر از خم کردن سر خود هستی، سراسر تونل سیم کشی برق شده و به فاصله هر ۱۰۰ متر، لامپی روشن است.

پس از طی حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر از هر تونل، در چپ یا راست آن تونل دیگری ایجاد شده است که انتهای آن هم به تونل دیگری می‌رسد و در نقطه‌ای که روشن‌تر از سایر نقاط است می‌توانی رگه‌های فیروزه را بر دیواره‌های تونل مشاهده کنی.

در انتهای یکی از تونل‌ها کارگران با مته‌هایی در دست مشغول کندن جداره دیواره و جدا کردن سنگ‌های فیروزه هستند. سنگ‌ها رطوبت زده و بسیار نرم هستند به نحوی که می‌توانی آنها را در دست با اندک فشاری خرد کنی اما رسیدن به سنگ فیروزه درون آن به راحتی جدا شدن پوسته بیرونی نیست.

در شهر فیروزه مغازه‌های متعددی برای تراش سنگ فیروزه و فروش آن وجود دارد که برخی اهالی پس از خرید سنگ استخراجی معدن آنها را با دستگاه تراشیده و به گردشگران می‌فروشند و از این طریق کسب و کاری برای خود به راه انداخته اند.

امروز به همراه جمعی از خبرنگاران به بازدید از معدن فیروزه رفتیم و با مسئول شرکت تعاونی آنکه خود فردی متخصص در حوزه معدن بود به گفت و گو نشستیم.

* قدمت معدن فیروزه نیشابور

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: فیروزه از آهن، سولفات مس، آلومینیوم و مولکول آب ساخته شده است و ۹ کشور دنیا از معدن فیروزه برخوردارند اما باکیفیت ترین و مرغوب ترین فیروزه جهان متعلق به معدن نیشابور است.

حامد فضلیانی افزود: معدن فیروزه نیشابور، قدیمی ترین معدن فعال دنیاست و شواهد باستان شناسی نشان می‌دهد که از شش هزار و ۷۰۰ سال قبل آثار باقیمانده از استخراج فیروزه وجود داشته است و با اینکه خیلی از معادن قدیمی پس از استخراج متروکه شدند اما معدن فیروزه همچنان فعال است.

وی اضافه کرد: معدن فیروزه نیشابور در مجموع حدود هفت هزار سال فعال بوده و براساس برآوردهای انجام گرفته هشت هزار تن ذخیره معدنی دارد و با احتساب اینکه سالانه ۴۰ تن فیروزه از این معدن استخراج می‌شود به نظر می‌رسد ۲۰۰ سال دیگر بتوان این معدن را فعال نگه داشت.

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: معدن فیروزه نیشابور بهره برداران متعددی از جمله آستان قدس رضوی، سازمان صنایع و معادن و شرکتهای مختلف دیگر داشته است اما از سال ۱۳۸۱ مسئولیت آن به شرکت تعاونی واگذار می‌شود که در همان ابتدای فعالیت ۳۴۲ نفر از روستاییان منطقه در معدن مشغول به فعالیت می‌شوند.

فضلیانی افزود: هم اینک ۱۵۰ نفر که از سهامداران این شرکت و اغلب ساکن روستاهای اطراف معدن هستند در آن مشغول به کارند.

* شیوه استخراج فیروزه از معدن

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: روش استخراج فیروزه از معدن بهره گرفتن از شیوه کارگاه و پایه است و از آنجا که رگه‌های فیروزه عمودی هستند به ناچار استخراج به صورت طبقه طبقه انجام می‌شود.

فضلیانی افزود: حداقل ارتفاع سقف کارگاه دو متر و حداکثر پهنای آن هم دو متر است و پس از استخراج فیروزه در یک طبقه، دو متر ضخامت سقف از کارگاه باقی می‌ماند و کار استخراج در طبقه بعدی انجام می‌گیرد وتاکنون ۱۸ طبقه استخراج در معدن فیروزه انجام و ۵۰ کیلومتر تونل در آن ایجاد شده است.

وی اظهار داشت: در مجموع معدن فیروزه نیشابور پنج منطقه استخراجی شامل چاه آبدار، غار سبز، تونل رکوب، غار دم و غار زاک وجود دارد و تاکنون استخراج در این معدن تا عمق ۸۰ متر پیش رفته است.

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: روش فعلی استخراجی در این معدن، شیوه جدیدی است که ۷۰ سال قدمت دارد با این توضیح که پیشتر معدن کاری به صورت شدادی انجام می‌شد و در داخل معدن چاه‌هایی به عمق ۷۰ تا ۸۰ متر حفر می‌کردند.

فضلیانی افزود: هم اینک در محدوده معدن فیروزه نیشابور ۳۴ غار قدیمی که محل استخراج معدن کاران در سالهای قبل بوده است وجود دارد که همه آنها ثبت شده و به دلیل وجود همین غارهاست که گاه از ” معادن فیروزه نیشابور” صحبت می‌شود.

وی ادامه داد: شیوه حفر تونل در معدن فیروزه با استفاده از دینامیت و انفجار آن است چون استخراج رگه‌های فیروزه از معدن بدون انفجار ممکن نیست و اساساً حفر کردن هیچ معدنی در کل دنیا به جز استفاده از روش‌های انفجاری مقرون به صرفه نیست با اینکه استفاده از روش انفجاری در نزدیکی‌های رگه‌های فیروزه به آن آسیب می‌زند.

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: روش مشابه انفجار در معدن، حفاری با فشار آب دستگاه حفار است که البته اگر انفجار، سنگ را خرد می‌کند این روش‌ها سنگ را پودر می‌کند لذا فعلاً جایگزینی برای روش انفجاری وجود ندارد.

فضلیانی افزود: گفته می‌شود که در معدن فیروزه آمریکا با آزاد کردن یک باکتری، فیروزه را استخراج می‌کنند در حالی که به هیچ وجه این گونه نیست و استفاده از باکتری در فرآوری برخی مواد معدنی مانند مس کربناته مورد استفاده قرار می‌گیرد و در هیچ جای دنیا از این روش برای استخراج فیروزه استفاده نشده است.

وی اضافه کرد: بعد از انفجار، کارگران اقدام به “فیروزه جوری” می‌کنند، به این معنا که فیروزه را از سنگ باطله جدا می‌کنند. در این روش پوسته‌ای که از سنگ مادر اطراف فیروزه را فرا گرفته با استفاده از چکش زدن جدا می‌شود.

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: کارگران با زدن چکش بر روی سنگ‌ها و گوش دادن به صدای آن، پی به وجود فیروزه در آن می‌برند و این روش در هیچ جای دنیا قابل اجرا نیست و فقط به تجربه و تخصص افراد در این بخش بستگی دارد.

فضلیانی افزود: استفاده از کلمه “سنتی” برای استخراج فیروزه از این معدن بیشترین صدمه را به صنعت فیروزه وارد کرده است چون مفهوم “قدیمی” با مفهوم “سنتی” تفاوت زیادی دارد.

* استقبال از روش‌های جایگزین انفجار

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: ما از افرادی که یک روش علمی مناسب قابل اجرا به جای انفجار ارائه دهند استقبال می‌کنیم و در همین راستا از تمام دانشگاه‌های سطح کشور که رشته استخراج معدن دارند و در این زمینه کار کرده‌اند و از سازمان‌های مربوطه و از پژوهشگران درخواست کردیم و در جراید اطلاعیه دادیم که اگر کسی روش مناسبی برای جایگزینی روش انفجاری دارد ارائه دهد.

فضلیانی افزود: در سال ۱۳۹۶، این شرکت با همکاری دانشگاه نیشابور اقدام به برگزاری همایش “فیروزه، صنعت و فرهنگ” کرد و در آن همایش اعلام کردیم که پژوهشگران، روش‌های جایگزین روش انفجاری را با سه شرط که اولاً بهتر از روش فعلی باشد ثانیاً از خدمات پس از فروش برخوردار باشد و ثالثاً قابلیت خریداری باشد ارائه دهند.

وی درباره حضور متخصصان در این معدن گفت: از نظر قانونی معدن فیروزه نیشابور دارای یک مسئول فنی است و تخصص خود من نیز اکتشاف معدن است علاوه بر این از گروه‌های مهندسی خارج از معدن برای پیشبرد بهتر کار بهره می‌گیریم و در اطراف معدن نیز مهندسان نسبت به انجام فعالیت‌های علمی اهتمام دارند.

فضلیانی اضافه کرد: شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور از وظایف قانونی خود فراتر رفته و به صورت جدی موضوعات علمی را دنبال کرده است و به نظر می‌رسد فعالیت علمی در این معدن از میانگین معدن کاری علمی در کشور بیشتر باشد.

* فروش فیروزه

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: هر چه قدر که سنگ فیروزه از معدن خارج شود باز مشتری خود را دارد با این حال فروش سنگ‌های استخراجی از معدن فیروزه در مزایده عمومی انجام می‌گیرد.

فضلیانی افزود: هر چند وقت یک بار که استخراج سنگ‌های فیروزه به حد کفایت رسید و شرایط بازار متعادل بود در محوطه رو به روی معدن، فیروزه‌ها به صورت بسته در معرض بازدید عموم قرار می‌گیرد و در مزایده به بالاترین قیمت پیشنهادی به فروش می‌رسد.

وی اضافه کرد: هر بسته ۱۰۰ کیلو وزن دارد و فیروزه آن درجه بندی شده است و قیمت پیشنهادی در مزایده برای هر بسته از ۱۵۰ میلیون ریال شروع می‌شود و تا حداکثر ۷۵۰ میلیون ریال می‌رسد.

وی اظهار داشت: از آنجا که خروج سنگ خام از کشور ممنوع است امکان فروش سنگ‌های فیروزه به مشتری خارجی وجود ندارد با این حال بارها مشتری‌هایی از کشور چین چندین مرتبه پیشنهاد داده اند که کل تولیدات معدن فیروزه را به صورت یک جا خریداری کنند.

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: صنعت فیروزه یکی از قدیمی ترین و معتبرترین و کم نقص ترین صنایع ایران به شمار می‌رود و در هر نقطه از دنیا، ایران را به نام فیروزه و آن هم فیروزه نیشابور می‌شناسند.

فضلیانی افزود: ۲۰ هزار نفر در شهرهای مشهد، نیشابور و فیروزه در صنعت فیروزه تراشی و ساخت زیورآلات فعالیت دارند.

وی بیان کرد: با اینکه وقتی فیروزه از معدن خارج می‌شود شرکت تعاونی دیگر مسئولتی در قبال آن ندارد اما خرید فیروزه به صورت ریالی توسط گردشگران و صادرات چمدانی آن بزرگترین آسیب را به این صنعت زده است.

*جاذبه گردشگری معدن فیروزه

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور گفت: در سال ۱۳۹۳ معدن فیروزه نیشابور به عنوان معدن گردشگری ایران معرفی شد اما هنوز این موضوع به طور کامل در این معدن اجرا نشده است.

فضلیانی افزود: تقویت بخش گردشگری معدن فیروزه نیشابور نیاز به بیمه و تأمین زیرساخت‌های لازم از جمله جاده و استراحتگاه دارد که تاکنون هیچکدام از این موارد تأمین نشده است.

وی بیان کرد: از نظر قانونی، معدن فیروزه نیشابور یک معدن استخراجی فعال است که ورود افراد غیر شاغل به آن ممنوع است لذا به رغم دریافت مجوزهای لازم از دستگاه‌های اجرایی ذیربط، برای مساله بیمه، خلأ قانونی وجود دارد.

او اظهار داشت: با وجود اینکه زیرساخت‌های گردشگری برای معدن فیروزه نیشابور مهیا نشده، سالانه گردشگران زیادی برای دیدن معدن به این منطقه می آیند اما این شرکت نمی‌تواند خدماتی به آنها ارائه دهد.

مدیر عامل شرکت تعاونی معدن فیروزه نیشابور در پاسخ به تأثیر تحریم‌ها بر فعالیت این معدن گفت: وسایل مورد استفاده برای استخراج از جمله “مته” از خارج کشور تأمین می‌شد که اکنون تأمین این وسایل بسیار دشوار شده است.

فضلیانی همچنین در پاسخ به سوالی در خصوص بروز حادثه در معدن فیروزه نیشابور گفت: طی ۱۷ سال گذشته که شرکت تعاونی، مسئولیت این معدن را برعهده داشته است هیچ حادثه منجر به فوت یا قطع عضوی رخ نداده است و در طول تاریخ تنها سه حادثه در این معدن رخ داده که مربوط به قبل از انقلاب بوده است.