فضای مجازی و دگرگونی در سنت دیرپای نوروز

آغاز بهار، شروع جشنی باستانی و آیینی کهن در ایران است که ایرانیان در همه جای جهان با پاسداشت آن، این سنت مهم را ارج می نهند. نوروز با همه جاودانگی و زیبایی هایی که دارد اما با فراخور توسعه جهان، دستخوش تحولاتی شده، در سال های اخیر رواج شبکه های متعدد رسانه ای و ارتباطی دیدارهای حضوری روزهای نوروز را کمرنگ ساخته و نوع برگزاری این آیین را با تغییرهایی همراه کرده است.

«بابک امیری» عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و پژوهشگر فضای مجازی می گوید که با روی کار آمدن فضاهایی چون تلگرام تبریک گفتن های نوروزی، جای خود را به ارسال پیام های گروهی داده و این مساله پاسخگوی حس راحت طلبی افراد است. در ادامه گفت وگوی پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا را با او می خوانیم.

**نوروز دیجیتال حاصل توسعه تدریجی فضای مجازی
نوروز در گذشته های دورتر همراه با دید و بازدیدهای حضوری و مداوم بود که ۱۵ روز تعطیلات نوروزی در رفت و آمدها سپری می شد. این مساله جذابیت هایی داشت و برای بسیاری از اعضای خانواده به ویژه نوجوانان کاری تکراری بود که علاقه ای به انجام آن نداشتند و دیدار با فامیل و بستگان دور اذیت کننده بود اما بزرگترهای خانواده برپایه سنتی دیرینه علاقه داشتند تا این مراسم و آیین را ادامه دهند. امروزه با گسترش ارتباطات مجازی، تعداد زیادی از جوانان دیگر علاقه ای به دیدن بستگان دورتر از خود نشان نمی دهند.

با آمدن تلفن های خانگی بخشی از این دید و بازدیدهای غیر ضروری با تبریک گفتن های تلفنی مرتفع شد و این مساله نشان می داد که برخی از بزرگترها هم کمتر علاقه مند به برقراری دید و بازدیدهای حضوری هستند و مکالمه تلفنی برای عرض تبریک به خویشاوندان را ترجیح می دهند.

با روی کار آمدن تلفن همراه و شکل گیری پیامک، مکالمه های تلفنی نیز جای خود را به ارسال پیامک ها دادند و دایره دید و بازدیدها کوچک تر و مختص دیدار با خویشاوندان نزدیک شد. اینترنت و رسانه های مجازی بخش جدیدتر این موضوع محسوب می شوند و نوع جدیدتری از ارتباط ها شکل گرفت. در ایام نوروز پیام های تبریک مشابه، بارها از طرف اطرافیان دریافت و ارسال می شود و این تکراری بودن پیام ها نشان می دهد فردی که پیام تبریک می فرستد، حتی حاضر نیست برای نوشتن یک پیام جدید وقت بگذارد.

اما با نفوذ پیام رسان تلگرام و دیگر پیام رسان های مشابه، اتفاقی که افتاد این بود، یک ابزار ارتباطی قوی تر که به راحتی روی تلفن های همراه نصب می شود و هزینه ارسال پیامک را نیز شامل نمی شود، جای همه این برنامه ها را گرفت. میزان استفاده از این فضا روز به روز در کشور بیشتر می شود، کسب و کارهای زیادی هم روی تلگرام فعال اند و نکته جالب این که بیشتر انسان ها دستکم عضو چند گروه در تلگرام هستند. بنابراین تبریک های نوروزی و دید وبازدید ها در چند سال گذشته بیشتر متمرکز بر فعالیت در این گروه های تلگرامی شد و افراد ترجیح می دهند با ارسال یک پیام تبریک گروهی، تبریک فردی هم ارسال نکنند.

یک پژوهشگر انگلیسی، کاوشی را در یک روستای آن کشور انجام داد که مشخص می کرد هر انسان می تواند ۱۵۰ تن را در ذهن خود به عنوان اعضای شبکه حفظ کند. این ۱۵۰ شخص در چند لایه قرار می گیرند، لایه نخست حدود پنج فرد شامل دوستان بسیار صمیمی می شود، لایه دوم حدود ۱۰ تن از دوستان دورتر و به همین ترتیب این پژوهش را ارایه کرد. بررسی این کاوشگر را می توان تعمیم داد به این که همه افراد این ۱۵۰ تن را در ذهن خود دارند و محدودیتی که وجود دارد، محدودیت ذهن انسان است و این که فرصتی برای برقراری تعامل میان خود را ندارند. فناوری و ابزارهایی مانند تلگرام، اینستاگرام، توییتر و… برای یادآوری بقیه کسانی که در شبکه ذهن هستند و فراموش شده اند، کمک کرده اند.

رفتار مردم و بررسی عملکرد آنها در ایام نوروز می تواند نتایج مهمی را آشکار سازد. ارسال و دریافت پیام های تکراری و ارسال یک پیام همزمان به چندین شخص از مخاطبان نشان می دهد استفاده از تلگرام برای ارضای حس راحت طلبی انسان مفید واقع شده است. تلگرام و اینستاگرام با کارکردهای متفاوت و مجزا در ایران پیشگام هستند و دیگر شبکه های موبایلی نیز به فراخور تمایل افراد مورد استفاده قرار می گیرند.

در مبحث فناوری زمانی که افراد در اطراف انسان از پلتفرم(بستری است که در آن برنامه های نرم افزاری نوشته شده و تحت ویژگی های واحدی قابل اجرا هستند) استفاده می کنند، دیگر اشخاص هم مجبور به استفاده از آن پلتفرم می شوند. در خارج از ایران فیسبوک و در ایران اپلیکیشن یا نرم افزاری چون تلگرام فراگیر شده، به گونه ای که مقاومت در استفاده نکردن از این پیام رسان ها بی فایده است و به دلیل فراگیر شدن، بسیاری از مسایل کاری و غیره بستگی به استفاده از این نرم افزارها دارد.

امروزه بیشترین تعامل افراد روی این پلتفرم ها شکل می گیرد. محتواهای علمی، کاری، ارسال فیلم، عکس و … همگی بر روی این نرم افزارها در حال انجام شدن است و از آنجایی که پیدا کردن مطالب و دسترسی به محتوا نیز بسیار راحت شده است، تصور می شود که روز به روز نقش پیام رسان هایی مانند تلگرام را پررنگ تر می کند.

**نگاهی به یک پژوهش درباره نوروز دیجیتال
رسانه های مجازی و شبکه های اجتماعی مانند فیسبوک، توییتر، اینستاگرام و… دارای نقش ترویجی در جامعه هستند. در بسیاری از مواقع، افراد اطلاعات دقیقی درباره گذشته رویدادهای باستانی و رویدادهای تاریخی مانند عید نوروز و دیگر مناسبت ها ندارند، بنابراین فضای مجازی با سرعت زیادی به شکل پر رنگ در این بخش ها وارد شده اند.

بررسی دیتاها در این زمینه نتایج جالبی ارایه داده اند. بخش بیشتری از مطالب و اطلاعات منتشر شده از طرف کاربران شبکه های مجازی در سال گذشته نشان می دهد که بیشترین فعالیت ها در این فضاها، جنبه تبلیغاتی داشت. شرکت ها با کاربردهای تجاری مختلف از فرصت عید نوروز استفاده کرده بودند، برای این که کسب و کار خود را عرضه کنند.

مرحله بعدی این پژوهش، جست وجو در فضای مجازی با هشتگ نوروز ۹۶ بود و طی آن مطالب منتشر شده از طرف کاربران اینستاگرام استخراج شد. بیش از ۲۰۰ هزار مطلب که بیشتر به وسیله کاربران نسل جوان و در سن ۲۲ تا ۲۸ سال ارسال شده بود، به دست آمد. این کاوش نشان داد که بیشترین میزان حضور و فعالیت در فضای مجازی اینستاگرام مربوط به نسل جوان زیر ۳۰ سال بود. پر کاربردترین کلیدواژه هایی که در انتشار این مطالب در نوروز ۱۳۹۶ خورشیدی مورد استفاده قرار گرفت شامل نوروز ۹۶، دختر، هدیه، عشق، نوروز، خنده و گُل بود.

این کاوش همچنین نشان داد که هر چقدر طول کپشن یا متن های زیر تصاویر در مطالب منتشر شده کاربران طولانی تر بود، میزان مشارکت و واکنش دیگر کاربران در این فضا بیشتر و تعداد لایک و کامنت های بیشتری از آن خود می کرد.

نکته قابل تامل در این پژوهش این است که بیشتر افراد فعال در اینستاگرام، اشخاص دیگر را منشن(نام بردن) یا تگ(برچسب) نکرده بودند، بیش از هفت درصد یک شخص را منشن کرده بودند و ۱۰ درصد نیز تا پنج شخص را منشن کرده بودند. این در حالی است که کاربران در مطالب ارسالی به طور معمول علاقه مند هستند تا افراد خاصی را که برایشان مهم هستند، تگ و منشن کنند تا مطالب آنها از طرف افراد مذکور دیده شود. کمرنگ بودن این مساله نشان دهنده تنهایی این کاربران بود و این که مخاطب خاصی مد نظر آنان نبوده است.

جنسیت حدود ۶۵ درصد از این کاربران دختر و ۳۵ درصد نیز پسر به شمار می رفت. درصد زیادی از پست ها، تنها ارسال شده بودند و لایک و کامنتی نداشتند. همچنین در بررسی و مقایسه میان سال نو ایرانی با سال نومیلادی در کشورهای غرب و شرق آسیا مانند چین و چند کشور دیگر نیز رفتار مشابه رفتار کاربران ایرانی دیده شده است.

**تیغ دولبه فضاهای مجازی و دیجیتالی
رسانه های مجازی مانند یک تیغ دو لبه هستند؛ می توانند در دست یک سارق یا قاتل باشند تا به نابودی افراد منجر شوند یا در دست یک پزشک جراح برای نجات جان انسان ها باشند. هدایت افراد در استفاده از فضاهای مجازی می تواند تاثیر مثبت در زندگی داشته باشد، آگاهی انسان را نسبت به اطراف بالا ببرد، کیفیت زندگی را بهتر کند و انسان را از تنهایی در آورد.

حتی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها نیز با برقراری ارتباط در فضای مجازی با فرزندان، نوه ها و دیگر بستگان خود روحیه بهتری پیدا می کنند و درگیری در این فضا می تواند حال بهتری برای آنها ایجاد کند. به عبارتی دور بودن از اعضای خانواده را به نوعی جبران و آنها را به هم نزدیک می کند. به طور قطع استفاده از محتواهای نامربوط از طرف کاربران می تواند آسیب رسان باشد. زمانی که تولید محتوای قوی صورت نگیرد، ضعیف عمل شود و خوراک لازم برای افرادی که می خواهند با وبگردی، تعطیلات خود را سپری کنند تهیه نشود، بهره وری از فرصت صورت نخواهد گرفت و فرصتی برای رقبا ایجاد می کند تا بدترین محتوا را در اختیار افراد قرار دهند.