سفید پوشان سیاه بخت؛ قانون به داد کودکان برسد

به گزارش جارپرس به نقل از ایرنا، ازدواج کودکان زیر سن قانونی معضلی است که امکان تصمیم گیری فردی، زندگی اجتماعی و آموزش و تحصیل را از کودکان گرفته و جای آن ها را رویارویی با دشواری های اقتصادی، تعارضات روحی و زندگی با فردی که انتخاب والدین است، می گیرد.
سن قانونی ازدواج در ایران اگرچه با گذشت سال ها برای دختران به ۱۳ و برای پسران به ۱۵ سال افزایش یافته است اما چند مساله عمده در قانون وجود دارد؛ نخست اینکه هنوز به اجبار فرهنگ و سنت، ازدواج کودکان زیر سن قانونی در برخی نقاط ایران رخ می دهد، دوم، قانون ازدواج کودکان در ایران از نگاه کارشناسان دارای کاستی ها و ابهاماتی است که اجازه رسمی دادگاه برای ازدواج زیر سن قانونی را ابهاماتی روبه رو ساخته است و دیگری اینکه سن تعیین شده برای پسران و دختران، سن پایینی است و باید افزایش یابد.
«رایحه مظفریان» جامعه شناس، موسس کارزار «گام به گام تا توقف ازدواج کودکان در ایران» و نویسنده کتاب «حلقه» با موضوع ازدواج زودهنگام در ایران در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا به خلاءهای قانونی موجود در ازدواج کودکان و آسیب های جسمی و روحی این معضل بر کودکانی که به اصرار والدین ازدواج می کنند، اشاره کرد.

متن کامل گفت وگو با مظفریان به شرح زیر است:

** ایرنا: ازدواج کودکان همواره به عنوان مسئله ای غیر قابل قبول از نظر افکار عمومی مطرح است ، مسئله ای که به نظر می رسد باید نسبت به آن فکری کرد ، از نظر قانونی این موضوع در حال حاضر چگونه است ؟

** مظفریان: براساس قانون اساسی ایران در حال حاضر سن ازدواج برای دختران ۱۳ سال تمام شمسی و برای پسران ۱۵ سال تمام شمسی است و البته ازدواج قبل از این سن نیز منوط به سه شرط است؛ نخست اذن ولی: یعنی باید ولی اراده خود را مبنی بر موافقت با این ازدواج اعلام کند. موافقت ولی (یعنی پدر یا جد پدری) اگرچه لازم است، کافی نیست. دوم رعایت مصلحت کودکان و سوم تأیید دادگاه صالح. یعنی به این صورت که دادگاه به موضوع رسیدگی می‌کند و مصلحت کودک را می سنجد. در این قانون ذکر شده است که مصلحت کودک به مولفه هایی چون وضعیت خانوادگی، اقتصادی، شرایط اجتماعی و تحصیلی و حتی الزام های قانونی مثلاً اگر ازدواج موجب ترک تحصیل است، ممکن است مصلحت کودک نباشد؛ لذا قاضی باید این مصالح را در نظر بگیرد که واقعاً چنین ازدواجی به نفع کودک است یا خیر.

** ایرنا: با توجه به این قانون، بفرمایید چه خلاء هایی در این زمینه وجود دارد یا به عبارت بهتر چه ایراداتی به قانون ازدواج کودکان در ایران وارد است؟
** مظفریان: یکی از مهمترین موارد مبهم در این قانون استفاده از واژه «مصلحت» است در حالی که تعریف درستی از این واژه وجود ندارد و اگر به منابع گوناگون مکتوب نیز مراجعه کنیم، متوجه می شویم که اصلا تعریف واضح و مشخصی از مصلحت وجود ندارد. عده ای شرایط اجتماعی را مولفه ای در تعریف مصلحت در نظر می گیرند وعده ای دیگر شرایط خانواده را. بر اساس قانون، ازدواج دختران زیر ۱۳ سال باید با تشخیص دادگاه و ولی منعقد شود.
در این جا این پرسش مطرح است که دادگاه چگونه این مصلحت را تشخیص می دهد؟ آیا بلوغ فکری و اجتماعی در این مصلحت سنجی بررسی می شود؟ آیا همه ۲۰۰ ازدواجی که سالیانه در ایران میان کودکان دختر زیر ۱۰ سال اتفاق می افتد، مصلحت سنجی می شوند؟ آیا همگی آنان توان تحمل بارداری را دارند؟ در مورد پسران نیز همین پرسش ها وجود دارد. آیا در هر یکهزار و ۶۰۰ ازدواجی که میان پسران زیر ۱۵ سال رخ می دهد، شرایط پسر برای زندگی به طور کامل سنجیده می شود؟ آیا این تعداد پسر نباید ادامه تحصیل دهند؟ در این سن توانایی به دوش گرفتن مسئولیت خانواده و اشتغال را دارند؟ آیا بلوغ جسمی و فکری همه کودکان زیر ۱۳ و زیر ۱۵ سالی که برای سنجش مصلحت ازدواجشان به دادگاه مراجعه می کنند، به طور کامل بررسی می شود؟ قانون موجود و مشاهدات عینی باعث می شود که این پرسش ها در ذهن شکل گیرد. اما درخواست ولی کودک از دادگاه برای ازدواج فرزند خود زیر سن قانونی با این جمله که «چون ولی تقاضا کرده، اشکالی ندارد و عقد می تواند صورت گیرد»، روبه رو می شود.

** ایرنا: آیا همه والدینی که تصمیم به ازدواج فرزندان خود زیر سن قانونی دارند، برای دریافت مجوز ازدواج به دادگاه مراجعه می کنند؟
** مظفریان: پرسش خوبی است. خیر. آماری که درباره آن صحبت می شود، ازدواج های رسمی و ثبت شده در ثبت احوال اند. ازدواج هایی که در محضرها به ثبت رسیده و سپس در اختیار ثبت احوال گذاشته شده است. بسیاری از ازدواج های غیرقانونی میان خانواده ها وجود دارند که در محضرخانه ها ثبت نمی شود زیرا محضرها اجازه ثبت ازدواج زیر سن قانونی را بدون اجازه دادگاه ندارند.

** ایرنا: پس برای کودکان و خانواده هایی که به دادگاه مراجعه نمی کنند و اجازه ثبت ازدواج را ندارند چه اتفاقی رخ می دهد؟
** مظفریان: در این شرایط، ازدواج به صورت غیررسمی جاری می شود که ایرادی از نظر شرعی نیز ندارد. حال یا ممکن است صیغه نام گیرد یا محرمیت یا هرچیز دیگری. اینجا بار دیگر با خلاء قانونی روبه رو می شویم. زمانی که برای ازدواج بالاتر از سن ۱۳ سال برای دختر و ۱۵ سال برای پسر اجازه دادگاه لازم نیست، (در حالی که می توان گفت تا سن ۱۸ سالگی نیز سن کودکی و ناپختگی به شمار آید) والدینی که تصمیم به ازدواج کودک خود زیر این سن گرفته اند، بدون اذن دادگاه محرمیت را جاری کرده و تا سن قانونی صبر می کنند. در این جا، پس از سن قانونی نیازی به اذن دادگاه نیست و پس از آن می توان عقد رسمی را جاری ساخت و ثبت کرد.

** ایرنا: چه تضمینی وجود دارد که پس از رسیدن کودکان به سن قانونی، خانواده ها یا خود زن و شوهر که عقد آنان قبل از سن قانونی جاری شده است، برای ثبت رسمی عقد خود اقدام کنند؟
** مظفریان: آسیب دیگری که در این زمینه وجود دارد به تعویق افتادن ازدواج رسمی و تعویق در ثبت است. به طول معمول این افراد، پس از تولد نخستین فرزند خود برای ثبت رسمی ازدواج اقدام می کنند زیرا مجبور به گرفتن شناسنامه اند. در این جا نیز دوباره ممکن است ازدواج ثبت نشود و تنها نام فرزند در شناسنامه ثبت شود. از طرفی، زندگی این کودکان پس از ازدواج دچار مشکلات فراوانی خواهد شد. برای نمونه در بسیاری مواقع زن به دنبال جدایی و طلاق به دلیل ترک منزل توسط همسر است اما چون ازدواج ثبت رسمی نشده است، نمی تواند اقدامی کند. همچنین، امکان فسخ عقد به دلیل عدم ثبت رسمی وجود ندارد.

** ایرنا: ناتوانی کودکان برای فسخ عقد خود، تا چه زمانی خواهد بود؟ چه زمانی می توانند از طریق قانون اقدام کنند؟
** مظفریان: کودکان از زمان ازدواج تا قبل از ۱۸ سالگی امکان حق دادخواهی نخواهند داشت و نمی توانند تقاضای طلاق کنند. از طرفی پسری که در سن زیر ۱۵ سال ازدواج می کند و قادر به تعیین مهریه نیست، مهریه تعیین شده توسط پدر را قبول می کند. در این جا قانون مشخص نکرده که پرداخت مهریه ای که توسط پدر تعیین شده است، بر عهده چه کسی است. همین مساله باعث شده تا در کانون های اصلاح و تربیت، کودکانی را ببینیم که به دلیل عدم توانایی پرداخت مهریه زندانی شده اند. بنابراین، قانون موجود برای ازدواج کودکان، مبهم بوده و کامل نیست. تنها تعیین سنین ۱۳ و ۱۵ برای ازدواج کودکان کافی نیست.

** ایرنا: معضل ازدواج در کودکان بیشتر در کدام استان ها وجود دارد؟ آیا آماری در این زمینه وجود دارد؟
** مظفریان: سالیانه حدود ۴۱ هزار کودک زیر ۱۵ سال در ایران ازدواج می کنند. در بررسی های صورت گرفته در سال ۱۳۹۳، ۳۷ هزار و ۱۱۷ دختر کمتر از ۱۵ سال با مردان در سنین مختلف ازدواج کرده اند و یکهزار و ۲۴۹ دختر در این سن از شوهران خود جدا شدند. استان سیستان و بلوچستان بالاترین آمار ازدواج دختران کمتر از ۱۰ سال در سال ۱۳۹۳ به خود اختصاص داد. استان های خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و خوزستان به ترتیب بالاترین آمار ازدواج ۱۰ تا ۱۴ سال را در سال ۱۳۹۳ داشتند. هفت هزار و ۶۲۹ مورد از این ازدواج ها در استان خراسان رضوی رخ داده است.
این شرایط برای پسران نیز وجود دارد. تهران، فارس و همدان نیز از نظر آماری در ردیف های بعدی وجود دارند.

** ایرنا: این معضل بیشتر در چه خانواده های به چشم می خورد؟ اصلی ترین عوامل ازدواج کودکان چیست؟
** مظفریان: ازدواج در سن کودکی تنها به قشر خاصی تعلق نداشته و در همه خانواده ها به چشم می خورد. برای نمونه در هرمزگان خانواده های ثروتمندی وجود دارند که دختران خود را در سنین پایین شوهر می دهند.
فقر مالی، آداب و رسوم، سنت ها، شرایط اجتماعی و محل زندگی از عمده دلایل ازدواج در کودکی است. از طرفی نبود آگاهی و سطح فرهنگی پایین نیز این شرایط و نگرش را نسبت به مقوله ازدواج تشدید کرده و منجر به ازدواج در سن پایین به ویژه کودکی می شود. اکنون نیز عامل دیگری یعنی تغییر نظام آموزشی این معضل را به ویژه در روستاها تشدید خواهد کرد چراکه کاهش دو ساله از مقطع راهنمایی و اضافه شدن آن به مقطع دبیرستان با توجه به نبود دبیرستان در روستاها، خطر در معرض قرار گرفتن دختران را در ازدواج سن پایین، افزایش می دهد.

** ایرنا: آسیب های جسمی و روحی ازدواج در سن پایین چیست؟
** مظفریان: با توجه به اینکه، اذعان به وجود این آسیب در کشور به تازگی صورت گرفته است و موانع جدی بر سر راه پژوهش درباره آن است، نمی توان به طور عمقی و دقیق از آسیب های آن بر جسم و روح کودکان آگاه شد اما دور از ذهن نیست که بگوییم که بیشترین آسیب ها متوجه کودکان دختر خواهد بود. ما در حال حاضر با مواردی سر و کار داریم که اکنون بالغ شده اند و ازدواجی را پشت سر گذاشته اند که تصمیم آنان نبوده است.
بارداری های زودهنگام بزرگترین آسیب جسمی و روحی به کودکان دختر در ازدواج است. همین مساله باعث شده تا مرگ و میر مادران افزایش یابد. در حال حاضر نزدیک به یکهزار و ۷۰۰ مادر باردار کمتر از ۱۵ سال داریم که نخستین بارداری خود را تجربه می کنند. بسیاری از این مادران تا سن ۳۰ سالگی سه تا چهاربار تجربه بارداری داشته اند. آماده نبودن جسم دختران برای بارداری در سن کم و آگاهی نداشتن از چگونگی نگه داری و پرورش کودک، جان مادر و نوزاد را به خطر می اندازد. در نتیجه بسیاری از کودکان متولد شده از این مادران، کودکان آموزش ندیده و فقر تربیت اجتماعی خواهند داشت.
عدم شکوفایی توانایی های فردی، بی سوادی یا کم سوادی، از دست دادن فرصت های اجتماعی، عدم رشد آگاهی و فرهنگ، اختلاف های خانوادگی ناشی از آشنا نبودن با مهارت های ارتباطی، فرار از خانه، اعتیاد و خیانت از دیگر آسیب های ازدواج کودکان است. بر پایه پژوهشی در استان هرمزگان، بیشترین آمار مرگ و میر مادران به مادرانی اختصاص دارد که در سن ۲۵ تا ۳۰ سالگی است و تا این سن سه کودک به دنیا آورده اند و در زایمان سوم به بعد با مرگ روبه رو می شوند. در حالی که اگر این مادر در کودکی ازدواج نمی کرد و در سن ۲۵ سالگی نخستین فرزند خود را باردار می شد، در معرض مرگ قرار نمی گرفت.
پژوهش ها در عمق یابی و شناخت دقیق آسیب های ازدواج کودکان بسیار محدود است زیرا خانواده ها امکان دسترسی به این کودکان را نمی دهند و همانطور که گفته شد بخشی از این ازدواج ها به صورت غیررسمی صورت می گیرد.

** ایرنا: با توجه به رسانه ای شدن این معضل و طرح آن از سوی برخی مسئولان، چه اقدام هایی برای کاهش این معضل صورت می گیرد؟ آیا این میزان از توجه برای جلوگیری از ازدواج کودکان کافی است؟
** مظفریان: مرجع ملی حقوق کودک و معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری روی موضوع ازدواج کودکان فعالیت می کنند. متاسفانه به دلیل طرح تازه این معضل در فضای عمومی و رسانه ای کشور، برنامه مشخصی برای مطالعه و برنامه ریزی برای فرهنگ سازی درباره آن وجود ندارد. از طرفی بوروکراسی و لزوم از سرگذراندن مراحل دست و پاگیر برای انجام پژوهش ها باعث می شود تا زمان طولانی مانند یک سال را برای مطالعه از دست بدهیم. چالش ها، محدودیت ها و خط قرمزها در این موضوع بسیار است. «شهیندخت مولاوردی» معاون رییس جمهوری از جمله افراد پیشگام در طرح مساله ازدواج کودکان بود و از وجود کودکان بیوه پرده برداری کرد. این حوزه نیازمند مطالعه و پژوهش های جدی است.

** ایرنا: به عنوان فردی که سال ها مشغول به پژوهش در این حوزه بوده اید، چه راهکارهایی برای کاهش ازدواج کودکان وجود دارد؟
** مظفریان: هیچ اقدامی موثرتر از تغییر و بازنگری قانون سن ازدواج نخواهد بود. افزایش سن قانونی ازدواج در کاهش ازدواج کودکان بسیار اثرگذار خواهد بود. آموزش و تحصیل اجباری کودکان باعث می شود تا آنان و خانواده ها کمتر به ازدواج فکر کنند. کودکان نباید از فضای اجتماعی دور شوند. امکان ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر در روستاها و مناطق حاشیه نشین شهرها به کاهش این معضل کمک خواهد کرد. تلاش ما بر این است که حتی از ازدواج یک کودک نیز جلوگیری کنیم.