جمع‌آوری درختان شکسته و افتاده هیرکانی؛ طرحی که با آتش سوزی «الیت» دوباره سرزبان‌ها افتاد

اجرای طرح جمع آوری درختان شکسته افتاده در حاشیه جاده های جنگلی شمال طبق مطالعات تفصیلی هیرکانی است. درختان زیادی در اثر صاعقه، طوفان، سیل وبرف های سنگین ریشه کن می شوند که این امر سبب ایجاد دلالی شده است، یعنی درختان به صورت دومینو می افتند، بنابراین هر گونه دخالت درجنگل هیرکانی باید با نگاه علمی و منطبق با واقعیت باشد.

هر چند سازمان منابع طبیعی کشور از تهیه شیوه نامه برداشت چوب‌های شکسته افتاده حاشیه جاده‌های جنگلی هیرکانی خبر داد و اجرای این طرح طبق مطالعات تفصیلی هیرکانی است، اما هنوز عملیات اجرایی آن عملیاتی نشده است.

کارشناسان سازمان منابع طبیعی و آبخیز داری معتقدند، اگرچه از آغاز اجرای طرح تنفس یعنی سال ۱۳۹۶ تا کنون توقف بهره برداری از هیرکانی به عنوان یک راهبرد مورد موافق همگان عملیاتی شده است، اما رها شدن مدیریت جنگل اصلا درست نبوده است. بررسی ها نشان می دهد که نظام نظارتی همزمان با آغاز طرح تنفس هیرکانی نیز فراموش شد.

سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در کنار اجرای قانون ممنوعیت برداشت چوب از هیرکانی طی ۹ سال گذشته، مطالعات آمایشی هیرکانی را انجام داده است، یعنی اکنون مطالعات آمایشی هیرکانی در ۱۰۴ پهنه در شمال انجام شده است.

به اعتقاد کارشناسان، یکی از پیش نیازهای اجرای تبصره قانونی جمع آوری درختان افتاده، ارزیابی میدانی و علمی از میزان درختان افتاده و خشک در داخل جنگل به صورت شفاف و قابل نظارت است تا بار اضافه تر از ظرفیت اکولوژیک جنگل مشخص و تنها بخش اضافی جمع آوری شود. از طرفی وضع مقررات سختگیرانه و مکانیسم انتخاب پیمانکار برای این منظور و چگونگی اعمال نظارت بر آنها نیز نکته دیگری است که کارشناسان بر آن تاکید دارند.

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی کشور در گزارشی پس از بازدید میدانی از منطقه آتش سوزی الیت یکی از دلایل ماندگاری آتش را حجم زیاد برگ‌های خشک و وجود درختان شکسته افتاده در این منطقه اعلام کرد و گفت :‌تداوم آتش سوزی به خاطر این بود که بیشتر تنه‌های پوسیده درختان شکسته افتاده در حال سوختن بوده اند.

رییس مجمع نمایندگان استان مازندران نیز در جلسه شورای اداری استان گفت: تجهیزات در بخش حفاظت از جنگل های هیرکانی و بکارگیری نیروی انسانی طی چند سال پس از آغاز طرح تنفس جنگل مورد غفلت قرار گرفته است.

غلامرضا شریعتی با توضیح این که درختان شکسته افتاده در جنگل های شمال باید تعیین تکلیف شود، تصریح کرد: طرح قانون تنفس جنگل شمال باید اصلاح و بازنگری شود.

پیش شرط های جمع آوری درختان شکسته افتاده هیرکانی

همسو با این این چالش، ابراز نگرانی و گلایه گروه های زیست محیطی مازندران، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و رییس جامعه جنگلبانی ایران در مازندران در گفت و گو با ایرنا گفت :مجموعه دستورالعمل در جنگل های شمالی باید ابتدا حفاظت، احیا، توسعه و سپس بهره برداری باشد.

دکتر محمد امینی افزود: اول باید بررسی و ارزیابی کارشناسی صورت بگیرد تا مشخص شود که چه تعداد درختان پوسیده و افتاده داریم یا خواهیم داشت تا بتوان بر اساس آن، طرح و نظر کارشناسی ارائه داد.

وی با بیان این که ورود به جنگل به بهانه بهره‌برداری از درختان شکسته و افتاده، راه را برای غارت درختان سالم باز می‌کند، توضیح داد: یکی از نگرانی ها این است که در نبود نظارت و ارزیابی درست برای جمع آوری درختان افتاده و خشک، سودجویان پس از ورود به جنگل اقدام به ” کت زنی ” یا زخمی کردن درختان سالم کنند تا این درختان در آینده به درختان خشکیده و افتاده تبدیل شوند.

این استاد دانشگاه گفت: درختان پوسیده، شکسته و افتاده، ضامن سلامتی و ماندگاری اکوسیستم جنگل محسوب می شوند و محل زندگی انواع موجودات مفید، حشرات و جوندگان هستند و تنها در صورتی که تعدادشان از مقدار مشخصی بیشتر شود، آسیب زا محسوب می شوند.

وی تبصره قانونی جمع آوری درختان افتاده و شکسته را همراه با شروط قابل اجرا توصیف کرد و گفت: تبصره قانون صیانت از جنگل درباره جمع‌آوری و بهره‌برداری درختان پیر، خشک سرپا، افتاده، آفت‌زده و غیرقابل احیاء در جنگل های شمال در صورت عملی کردن پیش شرط های آن قابل اجرا است.

این استاد دانشگاه با ذکر این نکته که ۲۵ درصد از درختان خشک افتاده و پوسیده به عنوان خوراک اکو سیستم جنگل باید در جنگل باقی بماند، افزود: چهار هزار نوع موجودات خاک زی وجود دارد که از درختان پوسیده تغذیه می کنند و باقی ماندن بخشی از درختان افتاده و پوسیده برای تغذیه خاک جنگلی ضروری است.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با بیان اینکه پوسیده شدن درختان خشک در چها مرحله و در مدت زمان ۲۰ ساله تبدیل به کود می شود، گفت: در این شرائط ورود بهره برداران تجاری برای پیدا کردن درختان خشک و شکسته در جنگل های شمال باید قابل توجیه و غیر زیانبار باشد.
وی هشدار داد: در واقع تردد تراکتور و دیگر خودروهای سنگین در جنگل های شمال برای پیدا کردن چوب های شکسته یک فاجعه و بحران محسوب می شود.

وی با بیان این که درختان شکسته افتاده که زودتر پوسیده می شوند در زمان آتش سوزی، این درختان زودتر آتش گرفته و زبانه آتش را بیشتر می کنند، توضیح داد: همچنین وجود درختان بی‌شمار شکسته افتاده در چنکل سبب مانع دسترسی گروه های اطفای حریق به کانون آتش سوزی می شود.

امینی به وجود جاده های ۶ هزار کیلومتر شن ریزی شده در جنگل های شمال اشاره کرد و گفت: وجود جوی کناری این جاده ها به عنوان آبراهه بسیار مهم است، لذا لایروبی ها این جوی ها ضروری است، موضوعی که در یک دهه اخیر مورد بی توجهی قرار گرفت.

وی به اهمیت شناسایی مشکلات ناشی از رانش و ریزش در مناطق مختلف جنگلی شمال اشاره کرد و گفت: یکی از مهمترین شروطی که باید در خروج چوب شکسته افتاده توجه شود، نشانه گذاری دقیق است، هیات شناسایی و نشانه گذاری باید کارشناسان ارشد و در عین حال از دلسوزان باشند، از سوی دیگر نظارت بر کار آنان نیز باید وجود داشته باشد.

این استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری به مقررات نشانه گذاری و خروج درختان افتاده شکسته به فاصله ۷۰ متری از وسط جاده به دو طرف راست و چپ جنگل اشاره کرد و گفت: خروج درختان نباید به هیچ عنوان سبب از بین رفتن زایش نهال های در مسیر خروج درختان شود، اگر در مکانی چوب های زیاد افتاده شکسته وجود دارد اما در مسیر خروج شاهد زایش نهال ها زیادی هستیم، ضرورتی برای خروج وجود ندارد.

وی نظارت بر نحوه خروج را نیز بسیار مهم توصیف کرد و گفت: اگر درختی نصف تنه آن شکسته است ولی تنه پایینی آن در ریشه سالم است به هیچ عنوان، نباید ریشه کن کرد.

امینی خاکبرداری و خاکریزی برای برداشت چوب شکسته با هدف ورود به داخل جنگل را ممنوع دانست و گفت: اگر در منطقه یا از جنگل شیب زیاد است لزومی نیست چوب شکسته شده نشانه گذاری و بیرون کشیده شود.

این استاد جنگل شناسی گفت: بهره بردار همزمان باید پاکسازی کنار جوی و تثبیت رانش و لغزشی زمین را در اجرای تبصره خروج درختان شکسته افتاده اجرا کند.

وی بر لزوم نظارت مضاعف بر چوب های بیرون کشیده شده از جنگل تاکید کرد و گفت: سیستم نظارتی باید قوی عمل کند، شرکت های بهره بردار باید تحت نظارت مضاعف قرار بگیرند، سوء استفاده از چوب های خارج شده همواره دغدغه جدی و مهم است.

رییس جامعه جنگلبانی مازندران به دیر زیستی درختان جنگل شمال اشاره کرد و گفت: بعضی از گونه های درختان جنگلی در شمال دیر زیستی و از داخل پوسیده می شوند، درختان جنگلی اغلب دارای عمر طولانی هستند به اصطلاح دیرزیستی (Longevity) هستند، مقصود از آن، عمر مفید و کامل درخت است که پس از آن، پوسیدگی درخت شروع می شود.
وی تاکید کرد : اطلاعات ما درباره دیرزیستی درختان جنگلی و بومی شمال همچنان اندک است و برای تعیین دیرزیستی درختان جنگلی باید مطالعات گسترده ای صورت گیرد تا اطلاعات ما در این زمینه افزایش یابد.

برکسی پوشیده نیست که جنگل‌های شمال با قطع بی‌رویه درختان، چرای بی رویه ۳.۵ میلیون راس دام سبک و سنگین، جاده سازی پی در پی، تغییر کاربری گسترده جنگلی، دفن غیراصولی زباله، قاچاق چوب، و ده ها موارد دیگر در سال‌های گذشته در آستانه نابودی قرار گرفته بود تا اینکه با ساز و کار قانونی و تصویب قانون تنفس جنگل قرار شد برای حفاظت از این عرصه های طبیعی اقدام موثری صورت گیرد.

طرح تنفس جنگل یکی از الزامات قانونی است که ممنوعیت برداشت و هرگونه بهره برداری از جنگل‌های شمال در آن تاکید شده تا با اجرای آن جنگل‌های شمال به خود پالایشی برسد و بار دیگر بر مدار سرسبزی حرکت کند.

اجرای قانون طرح تنفس ۱۰ ساله جنگل که در سال ۱۳۹۵ در کشور با هدف مقابله با تخریب یک میلیون و ۱۵۰ هزار هکتار از جنگل‌های شمال در دستور کار قرار گرفت به نهمین سالش رسید و فعالان و متخصصان محیط زیست هم اجرای دقیق این طرح را گامی موثر برای احیاء درختان پهن برگ و هیرکانی شمال قلمداد می‌کنند و خواستار اجرا و حتی تمدید این طرح بعد از زمان مقرر هستند.

صاحبنظران می گویند، زیاده خواهی شرکت‌های بهره‌بردار چوب و تولیدکنندگان این حوزه از دلایل عمده اجرای قانون طرح تنفس جنگل بود و در این قانون آمده است که هرگونه بهره‌برداری اقتصادی در قالب‌های تجاری و صنعتی از چوب‌های جنگلی شمال ممنوع است. در یکی از تبصره‌های این قانون، جمع‌آوری و بهره‌برداری با هدف بهداشت، حفاظت و پرورش جنگل از درختان پیر، خشک سرپا، افتاده، آفت‌زده و غیرقابل احیاء تنها با مجوز سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور مجاز اعلام شده و کارشناسان می‌گویند که این تبصره قانونی موجب شده که برخی از اشخاص با سوء استفاده و نه از سر ترحم این بند قانونی را غنیمت شمرده و با نگاه سودجویی خواهان ورود دوباره به جنگل‌ها شوند تا با دور زدن قانون بار دیگر نسبت به قاچاق چوب و تخریب‌دنباله دار جنگل‌های شمال اقدام کنند.

استان مازندران حدود ۲ میلیون و چهار هزار هکتار مساحت دارد که از این مقدار حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار آن عرصه های طبیعی شامل جنگل و مرتع است.

برای حفاظت و مدیریت عرصه های طبیعی مازندران ۲ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری در ساری و نوشهر فعالیت دارند که منطقه ساری حدود ۷۱ درصد و نوشهر حدود ۲۹ درصد این عرصه ها را مدیریت می کند. در مجموع حدود ۵۴ درصد از عرصه های جنگلی شمال کشور را در اختیار دارد و همچنین نیمی از جنگل های هیرکانی ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو در جغرافیای مازندران واقع است.