یک کاسه بی‌صاحب، پر از ثروت

هر گردشگری که از ورودی تپه‌مانند تالاب میقان وارد می‌شود، صدای ضبط ماشینش را تا انتها زیاد می‌کند، کنار می‌زند و مدتی در کنار آن اتراق می‌کند. گاهی اوقات صدای موزیک چند ماشین باهم تلفیق می‌شوند و دیگر هیچ صدایی از پرندگان شنیده نمی‌شود.

پیدا کردن مسیر تالاب میقان بدون کسی که منطقه را بشناسد کمی دشوار است؛ چون هیچ کجا تابلویی با عنوان “تالاب میقان” پیدا نمی‌کنید. ابتدای ورودی کنارگذر قدیم یا کمربند شمالی اراک مسیر بدی وجود دارد که جلوی آن تابلوی تالاب «طرمزد» را نصب کرده‌اند. اگر از دور دود سفیدی دیدید تعجب نکنید؛ زیرا در کنار تالاب، کارخانه بزرگی در حال استخراج سولفات سدیم است.

وسط تالاب را مسیری ساخته‌اند که حرکت ماشین‌های سنگین راحت‌تر شود. آنها قلب تالاب را حفر می‌کنند تا سولفات سدیم استخراج کنند. آبی که در گودال‌ها جمع می‌شود تغییر رنگ داده و گاهی گودال‌ها آنقدر عمیق می‌شوند که آب در انتهای آن جمع می‌شود و اطرافش از خشکی ترک برمی‌دارد.

البته گفته می‌شود بعد از اعتراض گروه‌های مدافع محیط زیست، زیر جاده تونل‌هایی برای انتقال آب در دو طرف تالاب ایجاد شده است. رنگ آبی که از این کانال‌ها منتقل می‌شود مایل به قرمز است که به گفته یکی از فعالان محیط زیست دلیل این تغییر رنگ، گودال‌هایی است که برای استخراج سولفات سدیم حفر می‌کنند.

جای پای پرندگانی که از صدای بلند مهمانان بی‌ملاحظه به نقطه دوردست تالاب پناه برده‌اند در اطراف مسیری که ایجاد شده، دیده می‌شود. اگر از صدای بلندی که از ماشین‌ها شنیده می‌شود، کمی فاصله بگیرید شاید بتوانید صدای پرندگان را از دوردست بشنوید.

از تالاب، برج دیدبانی فرودگاه اراک مشخص است، می‌گویند در فاصله ۷ تا ۱۰ کیلومتری میقان، فرودگاه اراک قرار گرفته که تنها دو روز در هفته پرواز دارد. یکی از شهروندان اراکی که از این فرودگاه پرواز داشته‌ است می‌گوید در یکی از سفرها مسافری که از وجود تالاب در اراک خبر نداشت با شگفتی گفت “مگر اراک هم دریا دارد؟!”

عضو شبکه محیط زیست استان مرکزی درباره ویژگی‌های تالاب میقان می‌گوید: میقان شرایط متفاوتی نسبت به تالاب‌های دیگر دارد و در واقع بلندترین تالاب کویری کشور محسوب می‌شود و در ارتفاع ۱۸۰۰ متری از سطح دریاهای آزاد قرار گرفته است. از طرفی میقان یک «پلایا» یا کاسه کاملا بسته است که همه آب‌های حوضه آبخیز اطراف را در خودش جمع می‌کند، هیچ رودخانه دائمی ندارد و تنها از طریق هفت رودخانه فصلی پر می‌شود.

“سیاوش آقاخانی” ادامه می‌دهد: تالاب میقان در فاصله پنج کیلومتری کلان‌شهر اراک قرار دارد و متاسفانه حجم بسیاری از واحدهای صنعتی و زمین‌های کشاورزی آن را محاصره و مشکلاتی را برای تالاب ایجاد کرده‌اند. در میقان ۱۵۴ گونه جانوری، ۱۶ گونه پستاندار، ۳۰ گونه پرنده، ۳۲ گونه خزنده و چهار گونه دو زیست داریم که ۲۷ گونه از آنها آسیب‌پذیر و نادر هستند. ۲۰ درصد پرندگان استان مرکزی و شش درصد پرندگان کشور در این تالاب هستند. از گونه‌های خاص این منطقه نیز می‌توان به عروس موش، خرگوش، شغال و روباه و گروهی از مارها و از جمله گونه «افعی شاخدار» اشاره کرد.

او اضافه می‌کند: «قره داغ» یا قهرمان کویر نیز گونه گیاهی خاص تالاب است که در منطقه کویری خاک را به شیوه جالبی تثبیت می‌کند و جلوی بلندشدن ریزگردها را می‌گیرد. با توجه به خشک‌شدن تالاب‌های حاشیه میقان و مرکز کشور، حجم زیادی از پرندگان برای گذراندن زمستان در مسیر مهاجرت به این تالاب می‌آیند که اهمیت اکولوژیک آن را زیاد می‌کند. سالانه در کنار پرندگان دیگر، نزدیک به ۲۰ هزار درنای خاکستری هم در مسیر مهاجرت به میقان می‌آیند.

نماینده سازمان‌های مردم‌نهاد کشور در تدوین برنامه ششم توسعه با بیان اینکه وضعیت اکوتوریسم تالاب میقان آماده نیست، می‌افزاید: شما می‌توانید در یک شعاع ۲۰ کیلومتری اکوسیستم جنگلی، کویری و فضایی مثل تالاب بندر انزلی و نیزارها را با هم در میقان ببینید. عمده پرندگان نیز در منطقه تالابی تجمع می‌کنند؛ به همین دلیل ما سعی کردیم گردشگران و عموم مردم به این مناطق دسترسی نداشته باشند.

آقاخانی با اشاره به اینکه عوامل متعددی تالاب میقان را تهدید می‌کنند، می‌گوید: قسمتی به نام جزیره «فرعون» در مرکز تالاب وجود دارد که یکی از غنی‌ترین مناطق معدنی و بزرگترین معدن سولفات سدیم خاورمیانه است و جالب است که نوع شوری این تالاب با دیگر مناطق ایران کمی متفاوت است، برای مثال در دریاچه ارومیه نمک طعام وجود دارد؛ اما نمکی که در تالاب میقان وجود دارد سولفات سدیم است که در مواد صنعتی و شوینده‌ها استفاده می‌شود.

او با بیان اینکه معدن فعال در تالاب شرایط خاصی را ایجاد کرده است، می‌گوید: با توجه به جاده‌ای که از وسط تالاب و به سمت جزیره فرعون کشیده شده و قلب تالاب را نشانه رفته، ماشین‌های سنگین در آنجا تردد می‌کنند و در وسط تالاب در حوضچه‌های خاصی بهره برداری در حال انجام است . سولفات سدیم را از زیر خاک برداشت و در کارخانه فرآوری می‌کنند؛ در نتیجه چاله‌هایی ایجاد می‌شود که آب در آنها جمع و قسمت‌های دیگر تالاب خشک می‌شوند که سبب بلندشدن ریزگردها می‌شود که می‌تواند سلامت مردم را تهدید کند. همچنین به دلیل عبور و مرور ماشین‌های سنگین، پرندگان در این منطقه از تالاب چندان دیده نمی‌شوند.

این فعال محیط زیست ادامه می‌دهد: مشکل دیگری که در این زمینه وجود دارد، جاده‌ای است که تا قلب تالاب پیش رفته است و پیش از این ارتباط اکولوژیک را بین دو قسمت تالاب قطع کرده بود؛ اما خوشبختانه با اقدامات فعالان محیط زیست و همکاری مدیریت معدن، دهانه‌هایی در زیر این مسیر ایجاد شد تا آب در دو قسمت تالاب در جریان باشد. پیش از این یک طرف تالاب خشک و طرف دیگر آن آب داشت؛ البته مشکلات دیگری هم وجود دارد که مدیریت معدن قول اصلاحات آن را داده است؛ گرچه با این اقدامات، مشکلات جاده کاملا برطرف نمی‌شود اما کمتر می‌شود.

آقاخانی با بیان اینکه معدن فعال در تالاب میقان جزو معادن بزرگ کشور است، توضیح می‌دهد: این معدن از دهه ۷۰ با مجوز شورای عالی معادن کشور بهره‌برداری خود را آغاز کرد. فعالیت آن در مدت زمانی با فشاری که فعالان محیط زیست به آن وارد کردند متوقف شد و بعد از تعهدات محیط زیستی دوباره شروع به کار کرد؛ زیرا آنها تعهد دادند سالانه ۵۰ هکتار گیاه قره‌داغ در حاشیه تالاب بکارند تا جلوی ریزگردها گرفته شود، جاده‌ای را که کشیده شد نیز اصلاح کردند و قرار است فرآیند برداشت سولفات سدیم هم اصلاح شود.

این مدرس دانشگاه عامل دیگر تهدید تالاب را موضوع حق آب آن مطرح می‌کند و می‌افزاید: این تالاب یکسری حق آب از منابع بالادستی خودش دارد؛ اما بهره‌برداری‌های بالادست موجب شده آب به اندازه کافی به تالاب نرسد. متاسفانه کشاورزان اطراف نیز بیش از ظرفیت معمول از چاه‌های اطراف، آب برداشت می‌کنند. هزاران چاه عمیق با مجوز و بدون مجوز در حاشیه تالاب ایجاد شده که سطح آب‌های زیرزمینی را به شدت پایین آورده است و شیره‌ وجود میقان را می‌مکد. این موضوع گونه‌های گیاهی منطقه را تهدید می‌کند و یکی از عوامل مهم تخریب محسوب می‌شود.

او اضافه می‌کند : متاسفانه فرودگاه اراک در حاشیه تالاب قرار دارد که در بدترین مکان ممکن استان مرکزی است. با توجه به اینکه رطوبت در منطقه تالاب وجود دارد با مه صبحگاهی و عصر روبرو هستیم و این موضوع موجب مشکلاتی برای فرود یا بلندشدن هواپیماها می‌شود. از طرفی زمین منطقه خاک سستی دارد و با توجه به وزن زیاد هواپیماها، هر از چند گاهی باند خراب می‌شود و باید برای بازسازی آن هزینه کنند. همچنین پرندگانی که در تالاب زندگی می‌کنند روی باند فرودگاه هم می‌نشینند. تصور کنید یک درنای ۱۷ کیلویی وارد موتور هواپیما شود؛ این اتفاق در دنیا شایع است و می‌تواند فاجعه انسانی به وجود بیاورد. از طرفی هواپیماها سروصدای زیادی دارند که موجب وحشت پرندگان تالاب می‌شود و امنیت روانی آنها را دچار مشکل می‌کند.

آقاخانی با بیان اینکه فرودگاه اراک قبلا مخصوص هواپیماهای سم‌پاش بوده است، توضیح می‌دهد: وقتی بحث راه‌اندازی فرودگاه پیش آمد، پیشنهاد توسعه همین باند را دادند که هزینه اضافه بر سازمانی برای آن نکنند؛ به همین دلیل جانمایی علمی و کارشناسی برای فرودگاه استان مرکزی در نظر گرفته نشد. این فرودگاه حدود ۱۰ سال است فعال شده است. قبل از در نظر گرفتن هزینه برای این کار، ما پیشنهاد دادیم جانمایی دیگری برای فرودگاه داشته باشند؛ زیرا هزینه زیادی برای بازسازی باند آن می‌کنند که دولتمردان وقت به این موضوع توجه نکردند و همین موضوع برای خودشان تبدیل به یک معضل شد. این فرودگاه تقریبا دو روز در هفته پرواز دارد که با توجه به واحدهای صنعتی فعال در اراک تعداد پروازهای آن رو به افزایش است.

عضو شبکه محیط زیست استان مرکزی اصلی‌ترین مشکل تالاب میقان را نبود یک متولی واحد می‌داند و می‌گوید: نهادی که بخواهد این تالاب را مدیریت کند وجود ندارد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی بدون در نظر گرفتن زیرساخت‌های گردشگری و فرهنگ‌سازی در این زمینه تابلویی نصب و تالاب را به عنوان منطقه نمونه گردشگری معرفی کرده است. اداره صنعت، معدن و تجارت اراک مجوز بهره‌برداری صنعتی و معادن را صادر می‌کند، اداره کل منابع طبیعی یکسری گونه گیاهی قره‌داغ کاشته است و اقدامات خاص خودش را انجام می‌دهد. اداره محیط زیست آنجا را به منطقه شکار ممنوع تبدیل کرده و به سبک خودش مدیریت می‌کند. جهاد کشاورزی به دنبال توسعه کشاورزی در این منطقه است. سند تالاب نیز به نام مجموعه مسکن و شهرسازی است!

او ادامه می‌دهد: خوشبختانه با پیگیری‌هایی که محیط زیست انجام داده است، طرح مدیریت زیست‌بومی تالاب در حال تهیه است که فکر می‌کنم با این کار بسیاری از مشکلات مربوط به آن حل شود؛ البته هنوز جزئیات این طرح و مطالعات تکمیلی آن که یکسال پیش ارائه و در شورای برنامه‌ریزی استان مصوب شد، انجام و اجرایی نشده است. ما مخالف بهره‌برداری صحیح از تالاب نیستیم؛ اما این بهره‌برداری‌ها باید با یک فرآیند درست و رعایت نکات محیط زیستی انجام شود، تفاله‌ها به تالاب برگردانده شوند، از ایجاد چاله‌ها جلوگیری شود، جاده کشیده شده اصلاح شود، فکر جدی برای چاه‌های عمیق شود و به سمت استفاده پایدار اکوتوریسم با همکاری جامعه محلی برویم تا بتوانیم تالاب میقان را حفظ کنیم؛ اما متاسفانه با اجرایی‌نشدن طرح جامع مدیریت زیست بومی، این اقدامات روی زمین مانده است.

آقاخانی با بیان اینکه سازمان صنعت، معدن و تجارت در دوره‌ای تصمیم داشت مجوزه بهره‌برداری معادن دیگر را هم در اطراف تالاب بدهد، می‌گوید: جلوی این کار با فشار فعالان محیط زیست گرفته شد. میقان یک منطقه کویری بود و زمانی که جزو مناطق چهارگانه محیط زیست نبود پروانه بهره‌برداری تنها معدن در آن صادر شد و زمانی که شروع به فعالیت کرد، با فشار فعالان و پیگیری‌های محیط زیست تبدیل به منطقه شکارممنوع شد و در حال حاضر نیز اگر طرح جامع مدیریت زیست بوم‌ها اجرا شود تبدیل به منطقه حفاظت شده و بهره‌برداری از آن محدود می‌شود تا تالاب نجات پیدا کند.

این فعال محیط زیست با اعلام اینکه تالاب میقان تنها متعلق به مردم استان مرکزی نیست، می‌افزاید: این تالاب میزبان حجم بسیاری از پرندگانی است که از شمال به جنوب آسیا مهاجرت می کنند و زمستان می‌گذارنند، اگر برای بهره‌برداری یک شرکت منافع ملی و بین‌المللی آن را زیر سوال ببریم قابل توجیه نیست. همین واحد صنعتی نیز اگر به درستی بهره‌برداری و تعهداتی را که داشته به خوبی انجام دهد می‌تواند فرصت خوبی برای گردشگری باشد.

او درباره اینکه آیا شکار در تالاب انجام می‌شود؟ اظهار می‌کند: تا چند سال بحث شکار در محدوده تالاب میقان را هم داشتیم و یکسری دام‌ها گذاشته و پرندگان شکار می‌شدند؛ اما طی سه سال گذشته ایستگاه محیط بانی و برج پرنده‌نگری هم برای بخش‌های حفاظتی در منطقه ایجاد شده و خوشبختانه خیلی کم شاهد شکار هستیم. این مشکل تقریبا مدیریت شده اما هنوز کاملا بر طرف نشده است و هنوز هم افرادی هستند که بدون در نظر گرفتن مواردی با تفنگ شکار می‌کنند. این منطقه، دو محیط بان دارد که با توجه به محدوده ۵۵۰ هزار هکتاری کویر و ۱۳ هزار هکتاری محدوده تالاب کم است و با استانداردهای بین‌المللی فاصله دارد.

آقاخانی اضافه می‌کند: لازم است در ابتدای ورودی جاده تالاب، ایستگاه آموزشی – گردشگری در نظر گرفته شود. در همه نقطه دنیا پیش از آنکه مردم را وارد مناطق طبیعی کنند آموزش‌های لازم را به آنها می‌دهند. این کار می‌تواند با همکاری گروه‌های مردم‌نهاد به گردشگران آموزش داده شود تا با جاذبه‌ها و ظرفیت‌های منطقه آشنا شوند. اینکه بخواهیم بدون آموزش و با نصب یک تابلو مردم را به منطقه گردشگری بکشانیم کار اشتباهی است و مشکلات بسیاری را به بار می آورد.

نماینده سازمان‌های مردم‌نهاد کشور در تدوین برنامه ششم توسعه درباره اینکه چرا روی تابلوهای راهنمایی به تالاب نام«طرمزد» درج شده است هم می‌گوید: چون طرح مدیریت زیست بومی تالاب تهیه نشده است ما درخواست کردیم تابلویی با عنوان تالاب میقان نزنند تا با مراجعه انبوه مردم مواجه نشویم زیرا هیچ زیر ساختی برای پذیرایی گردشگران آماده نیست. از طرفی مرم آگاهی ندارند و وارد آب تالاب می‌شوند؛ در حالی که این تالاب سولفات سدیم دارد و روزانه ۸۰۰ لیتر در ثانیه از آب فاضلاب شهری اراک بعد از تصفیه وارد آن می‌شود. عامل مهمی که تالاب میقان بر خلاف تالاب‌های دیگر کشور سر پا مانده است نیز همین موضوع است. این آب قبلا تصفیه نمی‌شد که باز با فشار فعلان محیط زیستی تصفیه خانه‌ای برای آن راه‌اندازی شد.

منبع:ایسنا